Լեռ Կամսար
20-րդ դարի հայ հանրահայտ գրող, երգիծաբան

Գրախոսություններ

 

ԱՌԱՋԻՆ «ԳԶՐՈՑԱՅԻՆԸ»...

(Լեռ Կամսար.- «Մահապուրծ օրագիր»)

ԳՐԻԳՈՐ ԱՃԵՄՅԱՆ


«Խորհրդայի՜ն»... Լեռ Կամսա՜ր..

Ժամանակակիցների վկայությամբ այսպես էին գովազդվում «Խորհրդային Հայաստան» օրաթերթի այն համարները, որոնք լույս էին տեսնում երգիծաբանի ֆելիետոններով, երգիծաբան, որը նույն ժամանակակիցների կարծիքով իր պատվավոր տեղն ունի Հակոբ Պարոնյանի եւ Երվանդ Օտյանի կողքին։

Լեռ Կամսար... Թերթի՛ր նախախորհրդային վերջին շրջանի եւ 20-30-ական թվականների խորհրդային մամուլը եւ չես կարող չապշել այն անհավատալի բեղունության վրա, որը դրսեւորում էր նա։ Արարման գործընթացի նման «հոսունությունը» սովորաբար բացատրվում է բանաստեղծների եւ մուսաների համատեղ աշխատանքով, երբ տողերը շարվում են ասես վերին թելադրանքով։ Լեռ Կամսարին նույնպես բնորոշ էր ստեղծագործական «բարձր տեխնոլոգիան», մի տարբերությամբ, որ «մուսաներին» փոխարինում էին իրականության տարբեր դրսեւորումները, որոնցում հայտնվում էր նա։ Ոճից, շարադրանքից հեշտ է կռահել, որ գրել է նա զարմանալի թեթեւ, առաջին եւ վերջին ձեռքով, խմբագրական հետագա թեթեւ, անխուսափելի շտկումներով։ Եթե Ա. Չեխովը սպառնում էր գրել պատմվածք իր առջեւ հայտնված մոխրամանի մասին, ապա մեր երգիծաբանը նույն մոխրամանը կդարձներ ֆելիետոնի թեմա` ապահովաբար։ Բայց հիշարժան է, որ Լեռ Կամսարը երբեք չի չարաշահել իրեն տրված ստեղծագործական այդ թվացյալ թեթեւությունը, չի որոնել «անցողիկ», «մոխրամանային» թեմաներ, գնացել է դժվար ճանապարհով` հավատարիմ մնալով գրողի եւ քաղաքացու բարձր կոչմանը։

Հեշտ չէր ճշմարիտ գրողի ճանապարհը տոտալիտար հասարակարգում։ Ճշմարիտ երգիծաբանի ճանապարհը եղել է առավել դժվար, եւ այդ դժվարությունն իր մաշկի վրա լիուլի զգացել է Վանում ծնված եւ տեղի «Աշխատանք» թերթում առաջին քայլերը կատարած, Մեծ եղեռնից հետո Երեւանում համբավ ձեռք բերած, Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո Պարսկաստան անցած եւ խորհրդային իշխանությունների խոստումներից խաբված ու հայրենիք վերադարձած Լեռ Կամսարը։

Չի կարելի ասել, թե խոստումներն ամենեւին չկատարվեցին։ Այո, 20-30-ական թվականների մամուլը ողողված էր Լեռ Կամսարի ֆելիետոններով, որոնք անտարակույս կհավաքվեն եւ կհանձնվեն սերունդներին։ Հնարավոր է, որ այդ ֆելիետոնները, այսօր, յոթ-ութ տասնամյակ անց, թվան հնացած, սակայն երկու բան կասկածից դուրս է։ Մե՛կ, որ դրանք գրված են երգիծաբան Լեռ Կամսարի հզոր ձեռքով, եւ երկրորդ, որ պակաս կարեւոր չէ` դրանցում ժամանակն արտացոլված է ավելի հավատարիմ, քան հանրագիտարաններում կամ, ասենք` «ՍՄԿԿ պատմությունում»։

Ես մի քանի անգամ առիթ եմ ունեցել թերթելու խորհրդային մամուլը տարբեր գրադարաններում եւ հիմնարկներում եւ ամեն անգամ, երբ հանդիպել եմ Լեռ Կամսարի ազգանվանը, մի պահ կանգնել եմ, ասես հանդիպել եմ պատմության հնացած, բայց արժեքավոր մասունքին։ Եվ մեկ անգամ չէ, որ ինձ հետաքրքրել է հարցը, թե ինչպիսի՞ն կլինի անցյալից մեզ հասած, մի կազմի տակ ամբողջացված այդ նյութերի հետ ժամանակակից ընթերցողի հանդիպումը։ Մասամբ այդ հարցին է պատասխանում այսօր ընթերցողի սեղանին դրված Լեռ Կամսարի «Մահապուրծ օրագիրը», որը հրատարակության է պատրաստել երգիծաբանի թոռնուհին Վանուհի Թովմասյանը, եւ որի հրատարակությունը հովանավորել է ֆրանսահայ ազգային գործիչ` ծագումով նույնպես վանեցի Կարպիս Ջրբաշյանը։ Օրագիրն ասես ամբողջական մի ֆելիետոն է իր ոգով եւ յուրաքանչյուր տողով, սակայն չպետք է այն շփոթել երգիծաբանի ֆելիետոնների հետ, քանի որ գրվել է ոչ տպագրության համար։ Մեղքս ի՞նչ թաքցնեմ, մի քանի անգամ հրապարակավ հայտնել եմ այն միտքը, թե Գ. Մահարու սիբիրականը խորհրդահայ գրականության միակ «գզրոցայինն» է։ Մեղա՜, մեղա Արարատիդ, լավ է ուշ, քան երբեք, «Մազապուրծ օրագի՛րն» է մեր գրականության առաջին գզրոցայինը, եւ ես ի սրտե ուրախ եմ, որ առաջնությունը պատկանում է Վանի Երամյան դպրոցի ուսուցչին, եւ միաժամանակ հպարտ` որ ուսուցիչ ու աշակերտ` Լեռ Կամսա՛րն ու Գուրգեն Մահարի՛ն են հեղինակները սերունդներին հասցեագրված միակ մեր «գզրոցայինների»...

Գրքի առաջաբանից տեղեկանում ենք, թե ինչպիսի դժվար ճանապարհ է անցել օրագիրը մինչեւ ընթերցողին հասնելը։ Շուրջ երկու տասնամյակ այն հանձնվել է հողին, մեկ տասնյակից ավելի անձինք ունեցել են իրենց լուման դրա պահպանման ոչ անվտանգ գործում։ Հիրավի, ձեռագրերը չեն այրվում... Եվ եթե կրակն անգամ անզոր է դրանց դեմ, ապա մայր հողի եւ նվիրյալների համար արդեն սովորություն է վերադարձնել դրանք մարդկությանը...

Նույն առաջաբանից տեղեկանում ենք նաեւ, որ իր այդ գործը հեղինակն անվանել է «Սովետական քաղաքացու օրագիրը», եւ որ նոր խորագիրը տրվել է՝ հաշվի առնելով ձեռագրի անցած բարդ, արկածային ճանապարհը։ Մեզ թվում է, որ Վանուհի Թովմասյանը, նվիրական պարտականությունների կատարման ճանապարհին, «մի փոքր» գերազանցել է իր իրավունքները։ Օրագրի մազապուրծությունը կարելի էր նշել, ընդգծել, շեշտել, սակայն գրողի խորագիրը, նրա յուրաքանչյուր տողի նման, պետք է պահվեր անձեռնմխելի։ Վանուհի Թովմասյանը դեռ շատ անելիքներ ունի, եւ նրան ավելորդ չէ մտապահել այս ոչ երկրորդական դիտողությունը։

Օրագրային գրառումները վերաբերում են 1925-1935 թվականներին։ Դժվար տասնամյակ։ Սակայն Լեռ Կամսարի հետագա ճակատագիրը եղավ ավելի բարդ ու ողբերգական։ 1935 թվականին նա ձերբակալվեց եւ քշվեց սառուցյալ Վորկուտա։ Զանգվածային բռնադատումներին նախորդած «վաղաժամ» ձերբակալությունը թերեւս փրկեց տարիների ընթացքում հասարակարգին ավելի եւ ավելի խորթացած երգիծաբանին պատժի առավելագույն չափի կիրառումից, սակայն չհեշտացրեց նրա ճակատագիրը։ Երբ նա երկու տարուց վերադարձավ Հայաստան, աքսորվեց Բասարգեչարի շրջան` առանց քաղաքացիական եւ ստեղծագործական իրավունքների։ Անհասկանալին այն էր, որ եթե նրա բախտակից գրողները 1954 թվականից հետո հնարավորություն ունեցան վերադառնալու գրական քիչ թե շատ բնականոն կյանքին` թեկուզ եւ ամենազոր խմբագիրների ու գրաքննիչների աչալուրջ հսկողության տակ, ապա Լեռ Կամսարը գրականությունից դուրս մնաց փաստորեն մինչեւ իր մահը։ Տոտալիտար հասարակարգում երգիծաբանի համար բնորոշ ճակատագիր...

Վերջին ամիսներին «Ազգի» էջերում բանավեճ էր գնում գրական արժեքների վերանայման, ճշմարիտը կեղծից, արհեստականից տարբերելու մասին։ Բանավիճողներից մեկն էլ ես էի։ Այս օրերին, կարդալով «Մահապուրծ օրագիրը» եւ սառը կրքով վերհիշելով բանավեճը, մեկ անգամ չէ, որ մտածել եմ դրա անիմաստության մասին։ Պատմությունը, ուզես թե չուզես, գնում է արժեքների վերագնահատման, ազնիվ բույսը մոլախոտից տարբերակելու անթեք ճանապարհով, եւ դրա ապացույցներից մեկը 1935 թվականից մոռացված, մեր ժամանակներում երկրորդ կյանքով ապրող, անմահների պանթեոնում իր օրինական տեղը զբաղեցրած Լեռ Կամսարն է, որի «Մահապուրծ օրագիրը» մեր օրերում էլ ղողանջում է ճիշտ այնպես, ինչպես կղողանջեր տասնամյակներ առաջ, եթե միայն... լույս տեսներ։ Դրանով է ճշմարիտ գրականությունը տարբերվում կեղծից, արհեստականից։

Մենք մեր նյութը վերտառել ենք «Գրախոսականի փոխարեն»։ Հիրավի, մոզաիկ այս գիրքը դժվար է ենթարկվում գրախոսման, մանավանդ թերթային սահմաններում, բայց հանցանք է այն ընթերցողին չուշադրելը։ Թող ընթերցողն ինքը մեջբերված կտորներից պատկերացում կազմի երգիծաբանի սուր աչքի, աշխարհայացքի, կրած տառապանքի եւ ապրած միջավայրի ու պայմանների մասին։


***

Դատարանին պատեն կախված այն շրջանակեն, որմե երբեւէ Նիկոլա ցարը կնայեր, այսօր նույն շրջանակեն Լենինի պատկերը կնայի։

Շրջանակը նոփ-նոր է սակայն, ու դեռ երկու բռնակալ ալ կրնան նայիլ...

 


 

Սկսվեր է խորհուրդներու «ընտրությունը»։ Քաղաքացիք, դեպի քվեատուփ, ընտրելու արդեն նախապես ընտրվածը։

 


 

Այսօր գացի Հայաստանի Կոմկուսի քարտուղար Աշոտ Հովհաննիսյանեն պաշտոն ուզելու։

Պատասխանեց.

- Պաշտոնի համար կմտածեմ... բայց դուն քաղգրագիտություն սորվիր ու մարքսիստական աշխարհայացք ունեցիր...

Անցյալ օրն ալ, երբ Լուսժողկոմ Ասքանազ Մռավյանին նույն խնդրով դիմեցի, ըսավ.

- Դաշնակցության դեմ հոդվածներ գրե...

Երբ կառավարություն մը իր սկզբունքները պաշտոնի ու դրամի համար վաճառքի կհանե, ըսել է բարոյական հոգեվարքը կապրի։

 


 

Այսօր պետքարանին մեջ ինկած պատի օրացույցի թերթիկի մը վրա կարդացի. «Կան մարդիկ, որոնց մահը ավելի նշանակալից է, քան կյանքը»։

Չիմացա՝ որ թվի օրացույց էր այդ...

 


 

Երկու դասակարգ։ Քանի մը կուշտեր` անթիվ սովյալներ... Ժողովուրդը չոքած ուղտերու կարավան է հիմա, որ բերանը բերած կորոճա իր 18 տարի առաջվա կյանքը։

 


 

Ինչպե՜ս իսկույն կփոխեն մեզ մոտ մարդիկ իրենց սկզբունքները։

Երեկո դաշնակ կպառկին` առտու բոլշեւիկ կզարթնին։

...Տխմա՜ր պետություն, եկեր Երեւանի թա՜ց, ջուրի չափ խոնավ տունե՞ր կապահովագրես հրդեհին դեմ... Մարդոց սկզբունքները ապահովագրե, որ գեթ մեկը երկու օր միեւնույն սկզբունքին ծառայե...

 


 

...Եթե մեր «անկուսակցական» ինտելիգենցիան անմիջապես ծունկի չի գար կոմունիստական կուռքի առաջ եւ համառեր այնպես, ինչպես Գրիգոր Լուսավորիչը համառեցավ Տրդատին ժամանակ, անկասկած Լուսավորչին նման պիտի կախվեր, հետույքին ձագար դրվեր եւ քացախ ընդուներ իր ներսի դին։

Ո՞րն է խելոքությունը, եթե հարցնես.

- Հարկա՜վ, մեր ինտելիգենտներու ըրածը։ Գաղափարը ի՞նչ արժե հիմա, հետույքը պետք է փրկել, հետո՜ւյքը։

 


 

Շուկային մեջ փերեզակը թեւս կքաշե։

- Երեխայի աղվոր խաղալիք...

- Է՛հ, եղբայր, ինչի՞ վրա ես։ Մենք ինքներս ամենաաղվոր խաղալիքն ենք բուռ մը երեխաներու ձեռքին։

 


 

Գնացքին մեջ նստեր կերթա Ստալինը։ Նույն վագոնին մեջ կերթա ճամբորդ մը, որ առանց նկատի ունենալու, թե ո՞վ է նստած կողքը` պապիրոս մը կհանե եւ կսկսի ծխել։ Ստալինը, ցույց տալով արգելանքը, կըսե, որ հոս ծխելն արգելված է։ Ճամբորդը, առանց ուշք դարձնելու նկատողությանը, կհանե երկրորդ գլանակը ու կսկսի ծխել։ Ստալինը իբրեւ կարգի հրավիրելու ազդու միջոց, կհանե իր այցետոմսը` ‚Ստալինե, եւ ցույց կուտա հանդուգն ծխողին։

Ծխողը լուռ ու մունջ կվերցնե տոմսն ու կդնե իր գրպանը։ Ասոր վրա Ստալինն, ինքն իրմե ելած, կկանչե կոնդուկտորը եւ կհրամայե դուրս վռնդել ստահակը։

Երբ կոնդուկտորը ‚դո՛ւրս գնաե կըսե ճամբորդին, վերջինս գրպանեն կհանե ‚Ստալինըե եւ ցույց կուտա։ Կոնդուկտորը այլայլված եւ վախցած ‚Ստալինիե վրա պոռացած ըլլալուն համար, կերթա Ստալինի ականջին կփսփսա.

- Ձայնդ կտրե, սիրելի՛ս եւ զգույշ կաց այդ շուներեն։ Անոնք երկրի տերերն են եւ ինչ ուզեն կընեն...

 


 

Մենք այս իշխանության տակ ապրելով՝ անանկ մեծ դժբախտության մեջ ենք ինկեր, որ մնացյալ համայնական թշվառություններն` երկրաշարժ, սով, պատերազմ, հրդեհ, եթե երջանկություն չեն` չեն ալ վախեցներ մեզի։

 


 

Եթե Դարվինի վարդապետությունը ճշմարիտ ըլլար, եւ մենք կապիկներեն առաջացած ըլլայինք, հիմա, երբ արդեն եկած ճամբաներովս ետ կերթանք, նորեն դեպի կապիկները պիտի վերադառնայինք, մինչդեռ կապիկներեն ավելի դեպի գայլերն ու բորենիները կերթանք։

 


Այսօր տղոցս դաստիարակության վերաբերյալ աննշան վեճ մը ունեցա կնկանս հետ եւ չկրնալով զսպել ինձի` ‚տգետե անվանեցի զինքը։

- Լա՜վ, տգետ եմ, թող տուր ես մեռնիմ` գնա լուսավորյալ կին մը առ,- ըսավ ինձի ու չկրնալով հուզմունքը պահել` լացավ դառնագին։

- Լա՜վ, բան մըն էր, ըսի, կնի՛կ, դուն ալ ինչո՞ւ կուլաս,- զղջացած ըրածիս վրա` ըսի մոտենալով իրեն։

- Չէ՛, ես տգետ եմ, ես պիտի մեռնիմ,- կրկնեց կինս...

- Նախ` տգետները հիմա չեն մեռներ, կնի՛կ,- ըսի խնդալով,- տգետները հիմա կապրին, եւ փառավոր կապրին։ Հիմա կմեռնին գիտունները. անանկ որ, եթե որոշեր ես անպայման մեռնիլ, աշխատիր գիտություն ձեռք բերել...

 


 

Ոչ մեկ ատեն Հայաստանին մեջ այսքան դպրոցներ չեն եղած, եւ սակայն ոչ մեկ ժամանակ ժողովուրդն այսքան տգետ չի եղած։

Այնպես ինչպես ճրագը, փոխանակ լույսի, ծուխ տա։

 


 

Հայաստանի համալսարանի դասախոս պրոֆ. երկրաբան Աբդալյանը գաղտնի սահմանն անցնելով, Տաճկաստան փախավ։ Ժամանակ մը Սուլթան Համիդի երկրին հայերը Ռուսաստան կփախնեին ծածուկ։ Ժամանակ մըն ալ ցարական Ռուսաստանեն սահմանադրական Տաճկաստան փախան հայեր։ Ինչպես կտեսնեք, փախնողին ետեւի կողմը միշտ բռնակալ մըն է եղեր նստած։

Բայց մի մոռնաք, որ Տաճկաստանը այն երկիրն է, ուր կոտորվեցավ մեկ միլիոն հայություն։ Ու այսօր երբ հայ մը կփախնի այն երկիր, ուր հայերը կկոտորվին, այդ նշան չէ՞, որ սահմանեն ասդին կոտորածեն ավելի գեշ բան մը տեղի կունենա։

 


 

Այսօր ապրիլի մեկն է։ Առաջներ, երբ սուտ խոսելու սովորություն չկար, մարդիկ` սուտի գաղափարը աշխարհիս երեսեն չջնջելու համար, ապրիլի մեկին կխաբեին զիրար։

Հիմա ապրիլի մեկին խաբելն ավելորդ է դարձել այլեւս։ Վասնզի կառավարությունը, ոչ թե մեկ ամիս ու այն ալ ամսվա մեջ մի օր, այլ տարվա ամբողջ տասներկու ամիսը եւ ամսվա մեջ երեսուն օր կխաբե ժողովրդյան անդադար։

Հիմիկվա ռեժիմին կհարմարեր ապրիլի մեկին ոչ թե խաբել, այլ ճիշտը խոսել` տարվա մեջ գեթ օր մը իրականություն ըսած ըլլալու համար, եւ, մանավանդ, ճշմարտության գաղափարը գեթ անհետանալու վտանգեն ազատելու համար...

 


 

Բայց դատն կերեւի երկար պիտի տեւե։ Համբերություն է հարկավոր։

Լավ չէ՞ր, նախ գնդակահարել «հանցավորները», ապա պարապ ժամանակ նոր սկսել դատել...

 


 

Քանի կուսակցական մասսան կհիմարանա, Ստալինն այնքան կմեծնա, քանի մասսան կոչխարանա, այնքան Ստալինն կհովվանա...

 


Զարմանալի բան։ Չսիրած ամուսիններու թույլ կտրվի անմիջապես բաժնվիլ, չսիրած կառավարութենեն չեն ձգեր հեռանալ։

 

***

Գրախոսականին փոխարինող այս հրապարակման համար ամփոփիչ տողեր որոնելիս, անընդհատ մտքիս էր գալիս երգիծաբանին նվիրված մահախոսականի վերջին տողը.

«Հողը թեթեւ լինի քեզ վրա, սիրելի Լեռ...»։

Այնքան, որքան ծանր է եղել քո ապրած կյանքը...



ՆՈՐԱՅՐ ԱԴԱԼՅԱՆ

ԿԱՄՍԱՐ ԼԵՌԸ

(«Գրական թերթ», թիվ 34, 10 հոկտեմբերի, 2008 թ.)


Օրերս Լեռ Կամսարի Վանուհի Թովմասյան թոռնուհին ինձ նվիրեց իր մեծանուն պապի «Մահապուրծ օրագիր» գիրքը, որն ինքն է թուղթ առ թուղթ հավաքել-վերծանել-կազմել գրողի անտիպ ժառանգությունից և շա-րադրել գրապատմական տեղին ու ճշմարիտ շեշտադրումներով հուզիչ առաջաբան։ Ինձ ուղղված ընծայականում տրտմորեն ասում է. «... Ստացվում է, որ հերոստրատ-ներն ավելի երկար են հիշվում, քան լեռկամսարները»։ Մի՛ զարմանա, հարգելի՛ Վա-նուհի, «չարն էլ է միշտ ապրում անմեռ», բայց՝ «անեծք նրա չար գործին»։ Այդուամե-նայնիվ ես կցանկանայի չապրեր, գնար մոռացության գիրկը, որովհետև ապրելով, նա դաստիարակում է նորօրյա նենգ ու չարհոգի մարդկանց՝ ազատ խոսքին ու ճշմար-տությանը թըշնամի, նաև սրա մեջ եմ ես տեսնում քո նշանավոր երգիծաբան պապի դրաման։

Գրախոսական չեմ անում «Մահապուրծ օրագրին», դասականի ի՞նչը գրախոսես, ծիծաղելի չէ՞, նա է իր ստեղծագործությամբ գրախոսում մեզ՝ մեր գրական ըմբռնումներն ու հոգեկերտվածքը։

Լեռ Կամսարը վանեցի է, բայց, ինչպես իր մեծ ժամանակակից ու հայրենակից Գուրգեն Մահարին, ոչ ծննդավայրում հոգեպես ներփակված, նեղմիտ վանեցի, այլ՝ համազգային, որի ստեղծագործությունն իր ճշ-մարտության հենքով միտված է ընդարձակ տարածքների։ Շատ այլազգիներ, եթե հա-յոց լեզու իմանային, նրա երգիծական պատկերներն ընթերցելիս կարող էին ծիծաղել սրտանց, ապրել տառապալից տխրություն՝ իրենց ու աշխարհի անկատարությունից։ Մենք երջանիկ ենք, որ նա ապրում է նորագույն հայոց գրականության աշխարհում՝ որպես գրական բարձրագագաթ լեռներից մեկը։

Նա մասնակցել էր Վան-Այ-գեստանի ինքնապաշտպանական մարտերին։ Նրա հետագա ամբողջ կյանքն էլ՝ մինչև 77 տարեկան ծերություն, ամենօրյա մաքառում ու կռիվ եղավ ընդդեմ ստի, տո-տալիտար իշխանության և մարդկային արատավոր վարք ու բարքերի։ Ժամանակա-կիցներից ոչ ոք, հետագայում նույնպես, այնքան պատկերավոր չի գնահատել խորհր-դային քաղաքական համակարգը, ինչպես նա. «Ես խնդրում եմ ինձ թաղելիս բերանք-սիվայր դնել հողը... որ այս կառավարության երեսը չտեսնեմ։ Մի՛ երկմտեք, երբևէ ռեժիմը փոխվելիս, անգամ եթե ամբողջովին փտած էլ լինեմ, դարձյալ շուռ պիտի գամ մեջքիս վրա...»։ Կարծում եմ, Վանուհու բացառիկ սիրով և վասպուրականցի Կարպիս Ջրբաշյանի հովանավորությամբ լույս ընծայված «Մահապուրծ օրագիրը» շրջվելու լավ առիթ է ու ժամանակ։ Լեռ Կամսարն ուներ «հարազատ» պետությունն այսչափ ատե-լու թե՛ գաղափարական և թե՛ անձնական պատճառներ։ Գաղափարականը գըլխավո-րապես առնչված էր երկրում ազատության բռնադատմանը, որը երկաթ քարի նման ծանրացել էր ժողովրդի գլխին, հատկապես՝ մտավոր-հոգևոր մարդկանց։ Ազատու-թյունը Լեռ Կամսարի գերագույն ու սրբազան ձգտումն էր՝ անթաքույց արտահայտված նրա բազմաթիվ տողերում, «մարդը երջանիկ է այն ժամանակ միայն, երբ ազատ է մտածում», որքան պարզ, նույնքան էլ խոր ու հավերժական ճըշմարտություն, ոչ թե կենցաղային-գետնատարած, այլ դեպի վեր միտված մտածական ազատությունն է նրա իդեալը։ Չեմ ուզում ասել, քանզի սխալ կլինի, թե մեր մեծանուն գրողներին այս հավատամքն օտար է եղել, բնավ, սակայն թերևս ոչ ոք սա այսպես, գրավոր ու «մեր-կապարանոց» չի բարձրաձայնել, ի բացառյալ Միքայել Նալբանդյանի «Ազատության»։ Լեռ Կամսարինը գրական ազդեցություն չէ ազատության մեծ սիրահարից ու ասպե-տից, այլ հոգևոր բարձր համախոհություն նրան, շարունակվող թանկ ավանդույթ հայոց գրականության մեջ։ Իր հասարակապետությունը նա ատում էր նաև անձնական նկատառումներով՝ բանտարկություն, աքսոր, չէին տպագրում, սակավ հրատարակված գրքերն էլ այրում էին, իր հայրենիքում միայնակ ու օտար, ամենօրյա հալածանք անգամ մահվան մահճում և մինչև վերջին շնչառությունը։ Բայց զարմանալի բան. այս ատելությունը չամփոփվեց անձնականի շրջանակում, այլ բարձրացավ հասարակական հնչողության աստիճանին, դառնալով գրականգեղարվեստական վավերագիր, որովհետև նա մեծատառ գրող էր։

Արդեն քանի տարի դժվարին փորձեր են արվում մաքրագործելու մեր տոտալիտար ժամանակաշրջանի գրական կյանքի ավգյան ախոռները։ Վերջերս էլ տևական բանավեճ ծավալվեց «Գրական թերթ» և «Ազգ» պարբերականների էջերում, որին արձագանքեց և Սփյուռքը։ Այս խընդիրը կքննարկվի և առաջիկայում, որքան էլ ծանր հիվանդ պատմության վերագնահատումն անհաճո լինի որոշ կոլեկտիվ ու համախոսական մարդկանց քիմքին, պահպանողական մտածողությանն ու կամքին։ Տվյալ հարցի արծարծումներում հոլովվում են նույն եղերական ճակատագրերը՝ Չարենցի, Բակունցի, Թոթովենցի, Մահարու, մասամբ նաև Զապել Եսայանի։ Կարծում եմ, ժամանակաշրջանի փաստագրությունն անհրաժեշտ է հիմնավորապես լրացնել Լեռ Կամսարի կյանքի ճակատագրական հանգամանքներով, որով գրապատմական դաշտն առավել ամբողջական կդառնա, գուցե, վերջապես, մեր որոշ գրագետներ վեր կանգնեն իրենց մարդաբանությունից և լսեն անցյալի մեծ հանգուցյալների ազգային տրտունջքը ժամանակակիցներիս։

«Մահապուրծ օրագիրը», որն, իսկապես, հազիվ է ազատվել մահվան ճիրաններից, ինչպես Չարենցի ժամանակին անտիպ ձեռագրերը, որոնք հետագայում ողբերգական հատոր դարձան, Լեռ Կամսարի աչքով, սրտով ու հոգով երևակում է 19251935 թվականների իրականության բնորոշ պատկերներ, յուրաքանչյուր տողում մենք ենք, կյանքն ու անագորույն ժամանակը։ Անհնարին է գրքից տողեր քաղել, ո՞րն առնես, ո՞րը թողնես, բոլորն էլ մարգարտահատիկներ, մեջբերեմ միայն մեկ օրինակ, գուցե ոչ ամենամարգարիտը. «Ո՜վ ռեժիմ, չեմ ըսեր ձմեռվա պես ինն ամսով, գեթ ինն օրով, ինը ժամով, ինը վայրկյանով դո՛ւն ալ նահանջե, շունչ քաշենք, ի՞նչ կըլլա» (1931 թ.)։ Գիրքն ամբողջովին շնչահեղձ մտքի, զգացմունքների ու հոգեվիճակի արտահայտություն է, և ընթերցողն էլ է շնչահեղձվում այդ լարվածությունից։ Լեռ Կամսարն օրագիրը դարձրեց գրական ժանր, շատ ավելի բարձր ու տպավորիչ, քան մեզ ծանոթ օրագրությունը, սա նրա կարևոր ու նորարարական ներդրումներից է հայ գրականության մեջ։ Ինձ թվում է, այստեղ բազմաթիվ օրագիր գրառումներ կապված չեն որոշակի օրերի հետ, երբեմն հեղինակն է տարեթիվ հորինել, ամիս ու շաբաթվա անուն՝ փաստին անվիճելի ճըշմարտություն հաղորդելու, ժամանակի իր բացառիկ խոր իմացությունը հատվածաբար դնելով տարիների և օրերի վրա։

«Մահապուրծ օրագիրը» թերևս կարելի է և վեպ համարել, եթե հեռանանք այս ժանրի տեսաբանական որոշ հատկանիշներից, և հերոսը Լեռ Կամսարն է՝ ժամանակաշրջանի ամենադրամատիկ ու ինքնատեսակ անհատականություններից մեկը, որ իր ժամանակից այսօր բարև ձեռք է մեկնում մեզ։ Մտքովս ավելին է անցնում. սա վեպմենախոսություն է։ Երբ դու «ռեժիմի» վանդակում ես և բացարձակապես միայնակ, վրադ նայող էլ չկա, գոնե կենդանաբանական այգու մի վանդակում լինեիր, կգային ու կնայեին քեզ, դու սկսում ես խոսել քեզ հետ, և ինչպիսի՜ բարեբախտություն՝ քո մենախոսությունը շատերին ալեկոծող գրականություն է։

Լեռ Կամսարն ուներ գրականության մեջ իր մշտակա ներկայության գիտակցությունը։ «Զարմանալի ազգ ենք մենք՝ նախ սովամահ կանենք մեր գրողներին, հետո արդեն կսկսենք մեծարել նրանց, գրել է նա։ Ես գիտեմ, որ կգա ժամանակ, երբ կփառաբանեք ու կմեծարեք ինձ, բայց ցավը նրանում է, որ ես այդ ժամանակ մեռած կլինեմ»։ Այդ գիտակցությունն էր նրան ոգևորում ստեղծագործելու ծանրագույն պայմաններում, քանզի նաև գիտեր, որ գրականություն արարելն ազգապահպան մեծ գործ է։ Նա «չդավեց իր քնարին», ոչ մի վայրկյան գլուխ չխոնարհեց «ռեժիմի» առջև, եղավ ու մնաց «տափաստանի գայլ» (Հերման Հեսսեի վեպի մենավոր հերոսին հիշեցի), աչքունքով անգամ չհամագործակցեց որևէ իշխանավորի հետ, իր համար գլխավոր՝ հոգու ազատության հարցում գտնըվեց բացառիկ հետևողական ու սկզբունքային և այս ամենը՝ ի հեճուկս իր անձնական ու ընտանեկան շահերի։ Պատահեց միայն մեկ «բացառություն»։ Աքսորից վերադառնալուց հետո, երկար ժամանակ նրան արգելված էր Երևանում բնակվել։ «Չեկան» պայման առաջարկեց. եթե Ավետիք Իսահակյանին լրտեսես, թույլ կտամ վերադառնաս մայրաքաղաք։ Լեռ Կամսարը համաձայնեց և վազեց Վարպետի մոտ, որին կապված էր ջերմ բարեկամությամբ։ «Վարպե՛տ, ասաց, սրանից հետո իմ ներկայությամբ ավել-պակաս չխոսես, ես քո գլխին նշանակված եմ Չեկա»։ Երկուսն էլ ծիծաղեցին և այնուհետև իրենց զրույցներում բազմապատկեցին ավելի մասնաբաժինը։ Վարպետը սիրում և բարձր էր գնահատում նրան իբրև մարդգրող։

Նա թեև պետության ու նրա «կոմունիզմի» կողմից փակ ու հալածված անհատականություն էր, սակայն ուներ բարձր գրական համարում, մեծերը միշտ էլ տեսնում էին մեծերին, այստեղ, սովորաբար, փոքրերն են շաշ ու կույր։ Գուրգեն Մահարին գծեց հետևյալ ճշմարիտ եռանկյունին. «Լեռ Կամսարը շատ մեծ գրիչ է և մեկն է մեր երգիծաբանության եռյակեն՝ Պարոնյան-ՕտյանԼեռ Կամսար... Երեքն էլ դժբախտ ու մեծաքանքար։ Մնացյալը մանրուք են...» (նկատի ուներ խոճիկներին - Ն.Ա.)։

Այս գրքի օրագրային վիպասանությունն ընդհատվեց 1935-ին՝ գրողի ձերբակալությամբ։ Հետագայում ստեղծվեցին «Բանտի օրագիրը», «Չապրած տարիները», «Կարմիր ծիծաղը» և «Կարմիր օրերը»՝ բոլորն էլ օրագրային գեղարվեստական ոճաբանությամբ ու կառուցվածքով։ Այս օրագրաշարը ինձ դարձյալ բերում է այն մտքին, որ ամբողջության մեջ մեր առջև իր ժամանակն արտացոլող յուրահատուկ մի վեպ է, չվախենամ ասել՝ վիպասք։ Նրանով կարելի է տեսնել-ճանաչել հայ ժողովրդի ապրած 70-ամյա դարը։

Չեմ ցանկանում մանրամասնել Լեռ Կամսարի երգիծական արվեստի հատկանիշները, նաև՝ հումո՞ր է, սատի՞րա, ներողամիտ թե սպանիչ ծիծա՞ղ։ Այս ամենով հանդերձ, կարծում եմ, նրա երգիծանքի գլխավորգերագույն գույնը դրաման է, հարազատ ժողովրդի չարչարանքներից հառնած անհանգիստ հոգու տառապանքը։ Նա հայոց գրականության լեռներից է՝ Կամսար վսեմ գագաթով, որին, առ այսօր, մեր գրականագիտությունը չի էլ մոտեցել, այնինչ, հանուն ճշմարտության ու գրական անաչառ չափանիշների, անհրաժեշտ է նվաճել լեռնագնացի սիրով ու պատասխանատվությամբ։

Կամսար լեռան մարդկային ու գրական դասերն ապրողներիս և մեզանից հետո եկողներին։ Լինել բացարձակապես անկեղծ, համարձակ, ազնիվ, ճշմարտախոս ու ազատամիտ, առանց այս որակների չի լինում ո՛չ օրինակելի քաղաքացի և ո՛չ էլ կարգին գրող։

Վերջում ուզում եմ անդրադառնալ խոսքիս սկզբին՝ Վանուհուն, որն իր հրատարակությամբ ինձ հնարավորություն ընձեռեց անելու այս մտազննումները։ Նա շնորհակալություն է հայտնում պապին «ապրած կերպի», «արդարության պաշտպանության պայքարի», «հոգու արիության», «ստրկամիտ չլինելու», «անվախ մտածողության» համար։ Այս և այլ հիմունքներով ես էլ հազար շնորհակալություն ասեմ ու երանի տամ նրան իմ և բոլոր նրանց անունից, ովքեր տեսնում-գնահատում են լուսավոր մարդուն և բարձր գրականությունը։ Նաև շնորհակալություն քեզ, Վանուհի՛, որ խորապես գիտակցեցիր պապիդ առաքինություններն ու տառապանքը և արյան կանչով զրուցեցիր նրա հետ։ Սա երկուսիդ բացառիկ երջանկությունն է։


Ռ. ՀԱՏՏԷՃԵԱՆԻ ՆՈՐԱԳՈՅՆ ԳՈՐԾԸ

«ԼԵՌ ԿԱՄՍԱՐ՝ ԱՅՍ ԱՆԾԱՆՕԹԸ»

Գրախօս՝ Ռ. Պարսումեան


«Մարմարա» օրաթերթի վաստակաւոր խմբագիրը ծանօթ է «Նոր Կեանք»ի ընթերցողներուն իր Հայ Գրականութեան Քուլիսներուն մէջ պտոյտներով, որոնք հետաքրքրութեամբ կը կարդացուին։ Դեկտեմբեր 2010-ին լոյս տեսած իր Թ. հատորը ամբողջութեամբ նուիրած է տաղանդաւոր երգիծաբան Լեռ Կամսարին, որ հակառակ վերջին տարիներուն որոշ հետաքրքրութեանց կը մնայ մեծ մասով անծանօթ մը հայ հասարակութեան։

Ռ. Հատտէճեանի գրքին խորագիրը՝ «Լեռ Կամսար՝ Այս Անծանօթը» տեղին է ու յարմար։ Ռ. Հատտէճեան լծուած է այդ «անծանօթը» ներկայացնելու իր ընթերցողներուն, ու յաջողած է իր ազնիւ նպատակին մէջ։

Ռ. Հատտէճեան «Մարմարա»ի մէջ մաս առ մաս 48 յօդուածներով- 23 Օգոստոս - 5 Նոյեմբեր 2010 – տուած է Լեռ Կամսարի կեանքին կարեւոր հանգրուանները, ու որոշ չափով ճաշակ մը այդ ցարդ անծանօթ երգիծաբանի գործերէն:

Հոս պէտք է յիշել, որ Գանատայի «Հորիզոն»ը իր Նոյեմբեր 2010-ի գրական բացառիկը նուիրած էր Լեռ Կամսարին, մահուան 45-ամեակին առիթով:

Անկից առաջ, Պէյրութի «Ազդակ Գրական»ը, Պօղոս Սնապեանի խմբագրութեամբ, 40 էջերու մէջ, նկարազարդ, տուած էր Լեռ Կամսարի կեանքէն ու գրական գործունէութենէն յատկանշական մէջբերումներ: Նոյն «Ազդակ»ի էջերէն Յարութիւն Քիւրքճեան իր մասնակցութիւնը կը բերէր արժեւորելով Լեռ Կամսարի վաստակը՝ «Յակոբ Պարոնեանի Անկրկնելի ու Ողբերգական Ժառանգորդը» խորագրով:

Սակայն առաջին ու որքան կարելի էր ամբողջական գործը կը մնայ Ռ. Հատտէճեանի 194 էջնոց հատորը:

Լեռ Կամսար համարեա անտիպ հեղինակ է: Իր գործերուն մեծ մասը կը մնայ ձեռագիր վիճակի մէջ, իր թոռնուհիին Տիկ. Վանուհի Թովմասեանի մօտ, որուն անձնուէր զոհողութեան ու աշխատանքին շնորհիւ վերջին տասնամեակին լոյս աշխարհ եկան Լեռ Կամսարի գործերէն առաւելաբար օրագիրները՝ «Կարմիր Օրեր» 2000-ին, «Սաստիկ Կոմունիստներ» 2001-ին, «Մահապուրծ Օրագիր» 2008-ին. «Խաղք ու Խայտառակ Աշխարհ» 2008-ին, «Սոցիալիզմի Սահարա» 2009-ին, եւ Դեկտեմբեր 2010-ին «Բանտիս Օրագիրը»: Յետ մահու, «Լեռ Կամսար, Մի Հատորեակ» 1980-ին, 10.000 տպաքանակով, իսկ ծննդեան հարիւրամեակին առիթով «Լեռ Կամսար, Երկեր», 30.000 տպաքանակով՝ 1988-ին:

Ռ. Հատտէճեան կը թուէ նաեւ Լեռ Կամսարի առաջին շրջանի գործերը- «Անվաւեր մեռելներ» 1924-ին, «Ազգային Այբբենարան» 1926-ին, «Վրիպած Արցունքներ» 1934-ին, «Գրաբար Մարդիկ» 1959-ին եւ վերջինը 1965-ին «Մարդը Տանու Շորերով», բոլորն ալ այսօր անգնահատելի:

Ներածական մի քանի էջերու մէջ Ռ. Հատտէճեան կրցած է տալ Լեռ Կամսարի արժեւորումը, զինք դասելով Յ. Պարոնեանի եւ Երուանդ Օտեանի կողքին որպէս մեր երրորդ մեծագոյն երգիծաբանը: Մինչեւ իսկ կը գրէ.

«Վերջին քանի մը տարիներու ընթացքին յայտնուեցաւ նոր անուն մը, որ թեկնածու է բազմելու հայ երգիծաբանութեան երրորդ աթոռին վրայ, եթէ ոչ երկրորդին վրայ, խլելով Օտեանի տեղը»:

Ռ. Հատտեճեան կու տայ Լեռ Կամսարի կենսագրականը (Արամ Թովմասեան, 1888-1965) ու կեանքի հանգրուանները, Վանէն մինչեւ Երեւան, Առաջին Հանրապետութենէն մինչեւ Համայնավարութեան շրջանի իր գործունէութիւնը, ապա Լեռ Կամսարի պայքարը համայնավարութեան դէմ, «զտում»ը, բանտարկութիւնն ու աքսորը:

Ահավասիկ Լեռ Կամսարը մի քանի բառերով կը բացատրէ իր կեցուածքը.

«Մարդ կայ, որ ծնուելուց յետոյ այնպես է յարմարւում աշխարհին՝ կարծես աշխարհը իր վրայ ձեւուած լինի:

Ինձ չյաջողուեց այդ: Աշխարհը ինձ համար մի սովետական արտելում* կարած զգեստ եղաւ ու ինչքան «պերեդելկա»** արի՝ չնստեց ու չնստեց վրաս»:

Ռ. Հատտէճեան կու տայ պատմականը Լեռ Կամսարի բանտարկութեան եւ աքսորին, որ կը սկսի իր «զտում»ով, նախաձեռնութեամբ Եղիշէ Չարենցին եւ Ակսէլ Բակունցին: Ռ. Հատտէճեան այլ գրողներու նման չ՛ուզեր յամենալ Չարենց-Լեռ Կամսար հակամարտութեան վրայ որ կը վերջանայ Լեռ Կամսարի «զտում»ով, Գրողներու Միութենէն հեռացումով ու յետ ձեւական դատավարութեան իր բանտարկութեան Երեւանի մէջ, ապա աքսոր Սիպերիա, երեք տարի, ու 17 տարի ներքին աքսոր Բասարգեչար (այժմ Վարդենիս): Այս ցաւալի իրողութեան մասին Չարենցի ու Լեռ Կամսարի կենսագիրներն ու ուսումնասիրողները յանուն անդորրութեան եւ չքրքրելու համար հին վէճեր ու վէրքեր, կը նախընտրեն հարեւանցի եւ յաճախ լուռ անցնիլ Լեռ Կամսար-Չարենց հակամարտութեան վրայէն խնայելով տարաբախտ Չարենցին, ու անտեսելով Լեռ Կամսարի տառապանքն ու անոր հետեւանքները: (Տես «Յառաջ» Մարտի 8, 2009):

Լեռ Կամսարի ամբողջ գրականութիւնը անողոք ընդվզում ու պայքար է Բոլշեւիկյան անարդարութեան, սուտի ու կեղծիքի դէմ:

Ահաւասիկ մի քանի հատուածներ ռէժիմի հանդէպ իր ատելութենէն:

«Իմ կարծիքով ժամանակը հասել է, որ Հայաստանը բանայ Տաճկաստանի դուռը եւ ասի.

-Շնորհակալ ենք ձեզանից, որ մեզ ամբողջ վեց հարիւր տարի կոտորեցիք ու կողոպտեցիք: Այժմ կարող էք հանգստանալ: Հիմա ես ունեմ սեփական կողոպտողներ ու կոտորողներ»:«Սոցիալիզմի Սահարա», էջ 227:

«...Ընդունում եմ, ճիշդ է, Բոլշեւիկը պէտք է գազան լինի, բայց գէթ ամենակեր գազան լինէր, եւ ոչ միայն մարդակեր...»: «Սոցիալիզմի Սահարա», էջ 171:

«Ես, որ անձս մոռացել եմ, այդ նրա համար է, որ սովետական կառավարութեան սոսկալի ոճիրները պատմեմ ապագայ մարդկութեանը: Որ ապագայ մարդկութիւնը որքան ուժ ունի փախչի սոցիալիզմից՝ իր հոգին ազատի:

Մեղք են՝ մենք ընկանք, թող նրանք չընկնեն...»:

Ռ. Հատտէճեան շատ դիպուկ կերպով կ՛եզրակացնէ. «Լեռ Կամսար կարծես իրեն ու ապագայ պատմաբաններուն համար է որ կը գրէ» (էջ 31):

Լեռ Կամսարի երգիծական սուր գրչին թիրախ են նաեւ իր «գրչակից» բանաստեղծներն ու արձակագիրները: Կարծես չէր բաւեր իւրաքանչիւրին մասին ֆելիէտոն*** մը, իրենց ծիծաղելի կողմերը ձաղկող, Լեռ Կամսար կը գրէ փոքր թատերգութիւն մը, ուր հավաքաբար կը քննադատէ ու ծիծաղի առարկայ կը դարձնէ ժամանակի բոլոր նշանաւոր գրողները - «Դէպի պրոլետ գրականութեան հեգեմոնիան» խորագրով, 1926-ին:

Ռ. Հատտէճեան լայնօրէն կ՛անդրադառնայ Սիմէոն Կիւլոյի խորհրդաւոր մահուան պարագաներուն եւ Լեռ Կամսարի այդ առթիւ գրած յուզիչ «Ողբերգ»ին:

Ռ. Հատտէճեան պարզ ու հաճելի պատմող մըն է ու ընթերցողին մատչելի ու հետաքրքրական ընելու գաղտնիքը գտած է իր պատումներով եւ վերլուծումով: Ամփոփ, զուսպ եւ իմաստալից: «Կը խնդացնէ, որպէսզի լացնէ», կ՛ըսէ այնքան ճիշդ բնորոշումով:

Լեռ Կամսար բացառիկ հիացում ունի Յակոբ Պարոնեանի նկատմամբ, ու կ՛ըսէ որ իր ներշնչումը կը պարտի անոր «Քաղաքավարութեան Վնասները» գրքին, որուն ծանոթացած է Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանի ուսանողութեան օրերուն:

Այս մասին կ՛ըսէ որ «Հայ երգիծաբանութեան աստուածն է Յակոբ Պարոնեան: Ան ունէր իր տեղակալը: Դա Երուանդ Օտեանն էր: Բայց երբեք իր գործը նրա վրայ չի բարդել: Շատը ինքն է կատարել, տեղակալին թողնելով քիչ բան»:

Ունի Յակոբ Պարոնեանին մասին գրութիւններ, վերջինը մահէն տարի մը առաջ: Ռ. Հատտէճեանը կ՛ընէ մէջբերումներ այդ գրութիւններէն:

Ռ. Հատտէճեան պաշտամունք ունի Յակոբ Պարոնեանի նկատմամբ, որուն նուիրած է երկու աշխատութիւններ:

Սակայն Լեռ Կամսարին վերապահած է բացառիկ տիտղոս մը, «Հերոս Երգիծաբան»:

Կը գրէ անձնական նամակի մը մէջ, «Բայց Լեռ Կամսարը ինծի համար այս երկու մեծ երգիծաբաններէն (Պարոնեան եւ Օտեան Ռ.Պ.) այն կարեւոր

տարբերութիւնն ունի, որ ան գրած է անկարելիին դէմ, Խորհրդային իշխանութեան պատին իր ողջ գլուխը զարնելով, իր կեանքը վտանգի մատնելով: Պարոնեանն ու Օտեանն ալ թշնամիներ կը շահէին անշուշտ, որովհետեւ երգիծաբանի մը հպարտացուցիչ ճակատագիրն է թշնամի շահիլ, բայց Լեռ Կամսարին թշնամիները տարբեր տեսակէ էին եւ ան Սիպերիոյ մէջ շատ սուղ վճարեց իր համարձակութիւններուն գինը: Ահա թէ ինչու ես կը սիրեմ զինքը կոչել «Հերոս Երգիծաբան»:

Սակայն անվերապահ հիացումին եւ շռայլ գովասանքէն վերջ Ռ. Հատտէճեանի եզրակացութիւնը կը զարմացնէ ընթերցողը: Ահաւասիկ ինչպէս կը վերջացնէ հեղինակը իր գիրքը.

«Այսօր ոմանք կրնան Կամսարը մեծ գրող չնկատել. քանի որ անոր անունով մեծ ստեղծագործութիւններ դրուած չեն մեր սեղանին վրայ: Անպայման կան լայնածաւալ ստեղծագործութիւններ ալ, որոնք դեռ չեն յայտնաբերուած:

Կամսար անկասկած կրնար աւելի ծաւալուն ստեղծագործութիւններու հեղինակ դարձած ըլլալ, եթէ իր գրիչն ու ուղեղը գործածէր տարբեր ուղղութիւններով: Բայց նախընտրեց այն ուղղութիւնը որուն վրայ մնաց կեանքի գնով: Ըսենք արդէն որ թոռանը Վանուհիին յարկաբաժնին մէջ, անկողնի մը տակ, հին ու բաւական մաշած ճամպրուկ մը կայ, որ բերնէ բերան լեցուն է երգիծաբանին անտիպ գրութիւններով: Օր մը անոնք ալ պիտի կարդացուի՞ն, անոնք ալ ապրիլ պիտի սկսի՞ն, չենք գիտեր: Բայց Լեռ Կամսար ապրիլ սկսաւ: Այնքան լաւ ապրիլ՝ որքանը երբեք չէր կրցած իր մահէն առաջ»:

Ռ. Հատտէճեան գիտէր որ Լեռ Կամսար ամէն վայրկեան խուզարկութեան ենթակայ էր, եւ իր բազմաթիւ գրութիւնները բռնագրաւուած են Չեկայի կողմէ: Ենթադրութիւնը որ անտիպներուն մէջ «անպայման կան լայնածաւալ ստեղծագործութիւններ, որոնք դեռ չեն յայտնաբերուած» ճիշդ է, ուստի իր եզրակացութիւնը, վերագրուած «ոմանց», առնուազն կանխահաս է ու անարդար: Մնաց որ իր չափանիշը քանակական է, փոխանակ ըլլալու որակական:

Լեռ Կամսարի լաւագոյն մեկնաբանը եւ քննադատը իր թոռնուհին Վանուհին է, որ այս մասին կ՛ըսէ. «Լեռ Կամսար նախընտրում է երգիծական մանրապատումը: Նրա տաղանդաւոր գրիչը փոքրիկ կտաւներով էլ կարողանում է արծարծել մեծ իրադարձութիւններով հարուստ իր ժամանակաշրջանի կեանքի բարդ եւ կարեւոր հարցերն ու պրոբլեմները: Կարելի է միայն զարմանալ եւ հիանալ, թէ նա ինչպիսի ճկունութեամբ եւ վարպետութեամբ է մի տասը տողանոց ֆելիէտոնում կարողանում միանգամից անդրադառնալ մի քանի խնդիրների, ընդ որում՝ իրար հետ կապ չունեցող»: («Կարմիր օրեր», Երեւան, 2000, էջ 7):

Ահաւասիկ թէ ինչ կ՛ըսէ այս մասին ինքը, Լեռ Կամսար: «Գրական երկի արժանիքը նրա ծաւալով չի պայմանաւորուած: Ինչպէս վարժ լուղորդը խորունկ ջուր է որոնում ազատ լողալու համար, այնպէս էլ ընթերցողը անկախ ծաւալից՝ խորը մտքերի մէջ է ուզում թաղուել: Ես երբ իմ քիչ ջրով եմ խեղդում ընթերցողին՝ աւելորդ ջուրը ի՞նչ անեմ»: (Կարմիր Օրեր», էջ 8):

Ինչպէս բանտարկեալ մը կը մտածէ միշտ ազատութեան մասին, այնպէս ալ Լեռ Կամսար կը գրէ առաւելաբար զինք կալանաւորող սոցիալիզմի եւ անոր երկու չաստուածներուն դէմ, իր օրագիրներուն մէջ հարիւրաւոր մեծ ու փոքր երգիծական ակնարկներ կան: Լեռ Կամսարի իսկական դիմանկարը իր օրագիրներուն մէջ կը գտնէք:

Լեռ Կամսարի բազմաթիւ ֆելիէտոններէն երեք հատը բախտորոշ դեր կատարած են իր կեանքին մէջ: Առաջինը 1918-ին Թիֆլիսի «Հորիզոն»ին մէջ Լենինի մասին գրածը, որ Դամոկլեան սուրի նման կախուած մնաց իր կեանքին մէջ, մինչեւ վերջը: Թէեւ իշխանութիւնները ու Լենին ներեցին իրեն օրին ու մոռցան, սակայն իր «գրչակից»ները ամէն առթիւ չմոռցան «յիշեցնելու» իշխանութեանց այդ ֆելիէտոնը որպէսզի վրէժ լուծեն Լեռ Կամսարէն:

Երկրորդ չարաղէտ ֆելիէտոնը Եղիշէ Չարենցին դէմ էր, որուն ի պատասխան վերջինս կազմակերպեց Լեռ Կամսարի «զտումը»:

Երրորդը, «Մարդը Տանու Շորերով» գրքին մէջ լոյս տեսած «Թատրոնի դիրեկտորը» գրութիւնը, որուն պատճառաւ արդէն տպուած 10.000 տպաքանակով գիրքը արգիլուեցավ ցրուել ու փճացուեցաւ:

Այս եղաւ վերջին հարուածը տարաբախտ գրագէտին, որուն չդիմացաւ ու հրաժեշտ տուաւ այս աշխարհին, Նոյեմբեր 22, 1965-ին, 77 տարեկանին:

Հատտէճեան կու տայ մանրամասնութիւնները իր մահուան եւ թաղումին:

Ռ. Հատտէճեան բծախնդրութեամբ եւ խղճմտօրեն ուսումնասիրած է Լեռ Կամսարի ցարդ լոյս տեսած գործերը եւ իր ընթերցողներուն հետ պտոյտի ելած անոր գրականութեան քուլիսներուն մէջ, իր բացատրութեամբ: Մերթ ընդ մերթ տուած է Լեռ Կամսարի կեանքէն զուարճալի միջադէպեր ու ծիծաղ առթող մէջբերումներ:

«Մարմարա»ի ընթերցողները կը վայելեն խմբագրին առօրեայ գրական ակնարկները, ու Ռ. Հատտէճեան մասնակից դարձնելու համար լայն հասարակութիւնը այդ վայելքին, գեղեցիկ սովորութիւնը ունի գրածները ամփոփելով գրքի մը մէջ հրամցնել հայ ընթերցողին ամենուրեք:

Երախտաշատ գործ մըն է արդարեւ «Լեռ Կամսար Այս Անծանօթը» աշխատասիրութիւնը, ի յուշ Մեծ Տառապեալին, Լեռ Կամսարին: Արդարեւ, որքան արժէքաւոր գրականութիւն կայ մեր պարբերական մամուլին մէջ, դատապարտուած կորուստի կամ անտեսումի:

Իր վերջաբանի հարցումները, թէ մնացեալ ձեռագիրները «պիտի կարդացուի՞ն, անոնք ալ ապրիլ պիտի սկսի՞ն» հրաւէր մըն է հայ գրասէր հասարակութեան որպէսզի աջակցին Տիկ. Վանուհիին ժամ առաջ հրատարակելու Լեռ Կամսարի մնացեալ հատորները, ուր ինչ նորութիւններ եւ յայտնութիւններ կրնան երեւան գալ: Լեռ Կամսար կը մարմնավորէ Խորհրդային շրջանի հայ մարդուն ապրումներն ու ձգտումները: Պատմագիր մըն է ան, որքան երգիծագիր: Հանք մըն է զոր պէտք է ու կ՛արժէ պեղել: Ռ. Հատտէճեան առաջնորդն է այդ պեղումի առաքելութեան:

*ռուսերէն – բանուորներու ընկերակցութիւն

**ռուսերէն – ձեւաւորել, յարմարցնել (հագուստ)

***ֆելիէտոն – ֆրնս.feuelleton – ռուս. երգիծական կամ զաւեշտական ոգիով գրուած քննադատութիւն (ստ. Մալխասեանց) Կովկասի մէջ երգիծաբանը ֆելիէտոնիստ կը կոչուէր: Լեռ Կամսար ֆելիէտոն բառը կը գործածէ փոխան երգիծանքի:

«Նոր կեանք», 33-րդ տարի, թիւ 10, 2011, Գլենդել


ԼԵՌ ԿԱՄՍԱՐ. ՄԱՐԴԸ՝ ԳՈՐԾԻՆ ՄԷՋԷՆ

Երախտաշատ ժառանգորդին՝

Վանուհի Թովմասեան-Պետրոսեանին


Մուտք


Շուտով կը դիմաւորենք Լեռ Կամսարի ծննդեան 125ամեակ՝ 2013 տարեթիւը։ Ահա հանգրուան-առիթ մը, թէկուզ պայմանական, անդրադարձի եւ արժեւորման։ Եւ մանաւանդ՝ կարելի հրաւէր մը ինքնաճանաչումի։

Քսաներորդ դարու հայ գրականութեան մէջ, բացառիկ պարագայ կը կայացնէ երգիծաբան Լեռ Կամսարը, Արամ Թոմաղեանը կամ Թովմասեանը, իր կենսագրական վարքով - ե՛ւ գործով։ Իր կեանքն ու անհատականութիւնը, արդէն, զինք շեշտօրէն կ՛անջատեն ընթացիկ դէմքերու շարքէն։ Ծնած Վան՝ 1887ին, կազմաւորուած Արեւմտահայաստանի այդ ոստանին մէջ դարասկիզբի տարիներուն, ապրած՝ պատերազմ ու գոյամարտ, ապա Առաջին հանրապետութեան տարիները,- ան ի վերջոյ ինքզինք գտած է խորհրդային վարչակարգի տակ։ Յատկապէս 1930ականներէն մինչեւ 60ականներու կէսի իր շիջումը ստեղծագործած՝ ծանօթ դաժան պայմաններու մէջ, ցուցաբերած է անհաւատալի ուղղամտութիւն եւ յանդգնութիւն, յաճախ -իր բառով՝ մահապուրծ, այսինքն՝ պարզ դիպուածի պարտելով խուսափումը ֆիզիքական ջնջումէ. միւս կողմէ տեսնելով՝ կտրուկ արգելումը իր գործունէութեան եւ աղճատումը իր վաստակին(1):

Լեռ Կամսարի՝ խորհրդային վարչակարգի տակ ապրած աւելի քան քառասուն տարիները կը նշուին չորս ժողովածուներով՝ «Անվաւեր Մեռելներ», «Ազգային Այբբենարան», «Վրիպած Արցունքներ» եւ «Գրաբար Մարդիկ», հրատարակուած յաջորդաբար՝ 1924ին, 1926ին, 1934ին եւ... 1959ին։ Այս գործերը անշուշտ խնամքով ականազերծուած էին գրաքննութեան նախանձախնդիր փոյթով եւ միայն մասնակի պատկեր մը կու տային լեռկամսարեան պայթուցիկ երգիծանքէն։ Առաջին երեքը, արդէն օրին՝ հեղինակի ձերբակալման-բանտարկման պահուն արգելքի տակ դրուած, պիտի չքանային հրապարակէն՝ նաեւ անշուշտ զրկուելով վերատպումի ամէն առիթէ։ Չորրորդը՝ «Գրաբար Մարդիկ»ը, միակ գործը, որ հեղինակի աքսորէ դարձին ու իր ողջուցը հրատարակուեցաւ, գրեթէ բացառաբար կը կիրարկէ կենցաղային երգիծանք մը, իր կարգին հաստատելով նոյն ականազերծումն ու անվնասութիւնը - հեռաւոր գաղափար մը միայն տալով երգիծաբանի իսկական դիմագիծին մասին։

Հինգերորդ ժողովածուն՝ «Մարդ Տանու Շորերով», 1965ին, արդէն տպուած-պատրաստ, թէեւ 50 մամուլէն ծուատուած-վերածուած 20 մամուլի, վերջին պահու իր խափանումով (հետեւանք՝ Սունդուկեան Թատրոնի տնօրէն Ղ. Ղազարեանի ճնշումներուն՝ անոր հովանաւորչական բարքերը թիրախ դարձնող տոմսէ մը դրդուած), մահացու հարուածը պիտի տար ծեր ու հիւանդ գրագէտի կեանքին, առաջացնելով կաթուած, ապա եւ, քանի մը օր անց, անխուսափելի դարձած մահը...։ Մինչ այդ, խափանուած հատորը մասամբ արդէն առաքուած էր գրավաճառանոցները, եւ ձեռքի տակէ վաճառուած՝ իր 10000 տպաքանակի անճշդելի մէկ համեմատութեամբ...

 

Խորհրդային վարչակարգի վերջին տասնամեակին՝ կը նշուի հրատարակութիւնը երկու հատորներու եւս՝ «Միհատորեա» (1980) եւ «Երկեր» (1988)։ Այս վերջինը, «Սովետական Գրող»ի հուսկ արտադրութիւններէն մէկը, աւելի քան 500 էջի վրայ տարածուած նիւթերու ընտրութեամբ եւ ներածող երկարապատում վերլուծութեամբ, կը կրէ խորհրդային ուղղափառութեան նո՛յն հին, ծանր կնիքը, ինչպէս իր նախորդները - կարծես փերեսթրոյքա մը չըլլայ եկած՝ խարխլելու կայսրութեան մենատիրական հիմերը...։

Լեռ Կամսարի անկաշկանդ, վաւերական հրատարակութիւնները կը սկսին նո՛յն այդ տարին՝ 1988ին...

Լեռ Կամսարի այսպիսի արժեւորում՝ իբր ճառագայթուն միտք եւ բազմակողմանի երգիծաբան, եւ որ ներկայ փորձի ստորագրողը կը բաժնէ լիովին, ոմանց մօտ -կը թուի- կրնայ տակաւին արթնցնել վերապահութիւններ, տեղիք տալ որոշ առարկութիւններու։ Ուրիշներ պիտի մղուին փորձութեան (նոյն շփոթին մէկ ա՛յլ դրսեւորումը) զինք դնելու երկրորդ կարգի շարքային երգիծաբաններու կողքին, «հնակարկատ երգիծաբաններու» (2)՝ կամսարեան բնորոշումով մը. կամ անպայմա՛ն իր առիթով եւ իր հետ յիշատակելու զանոնք - հայրենի գրիչներ, թէ սփիւռքահայ...։

Այսպիսի իրողութիւն մը հաւանօրէն, վերագրելի է եթէ ոչ գրական-մարդկային չափանիշներու խախտումի մը, ապա գոնէ՝ վաստակի անբաւարար ծանօթութեան...։

Գալով գործին,- Լեռ Կամսարի վաստակը սեւեռող ամէն փորձ, անմիջապէս ու անխուսափելիօրէն, կը գտնուի երգիծաբան-գրողի եւ Մարդու ակնյայտ առնչութեան, նոյնացմա՛ն փաստին առջեւ։ Աւելի՛ն՝ ընթերցողը անոր գործին մէջ -գործի մեծ մասի պարագային- պիտի չգտնէ գրական երկի յատուկ յօրինում ու կառոյց՝ դրուագներ, հանգոյցներ, կերպարներ...։ Կամ այս բոլորը պիտի գտնէ՝ երկրորդաբար նշուած ու հպանցուած, դասաւորուած գլխաւոր կերպարին՝ նոյնինքն երգիծաբան-հեղինակի անձին շուրջ։ Ճի՛շդ ինչպէս կը պատահի Յ. Պարոնեանի գործերուն հետ, գոնէ անոնցմէ ամենակարեւորներուն։

Որքա՛ն ճիշդ կ՛ըսէ Շահէն Թաթիկեան.- «Ես խօսում եմ Լեռ Կամսար մարդու մասին, որովհետեւ նրա անձն ու ստեղծագործութիւնը բացառիկօրէն ներդաշնակ էին (...) Նրա մասին չի կարելի ասել, թէ բազմաժանր կամ ոճական բազմազանութեամբ ու պրպտումներով աչքի ընկած հեղինակ է։ Թւում է, թէ նա ամենեւին հոգ չի տարել գեղեցիկ արտայայտութիւններ որոնելու, գրական հնարքներ բանեցնելու ուղղութեամբ։ Նա պատմում էր ազատ, անկաշկանդ (...) կարդում ես, անցնում,- յիշողութեանդ մէջ բովանդակութիւնը, արծարծուած խնդիրները մնում են. բայց, թւում է, թէ չի մնում ոչ մի կերպար, այսպէս ասած՝ կենտրոնական գործող անձ։ Բայց դա միայն թուացեալ է։ Կամսարի անձ-հերոսը, որի մտքերի, զգացումների, քաղաքացիական կեցուածքի բացայայտմանն է նուիրուած նրա ստեղծագործութիւնը,- այդ կենտրոնական անձը, այդ կերպարը հենց ինքն է, հեղինակը, իսկ միւս կողմանից էլ՝ ժամանակը, ի դէմս դարաշրջանի կարեւորագոյն իրադարձութիւնների (3):

 

Ուրեմն, մարդկային լեցուն ներկայութիւն մը՝ հարցերու էական եւ անզարդ, անշպար ներկայացումով. հարստութիւն աշխարհայեացքի եւ բարոյական անհատ-մարդու։ Ու միւս կողմէ՝ աստիճանաւորուած վերաբերում կեանքի իրականութիւններու հանդէպ, այսինքն երգիծանք՝ բազմակողմանի եւ այլազան։ Յատկութիւններ, որոնք նոյնպէս կը խօսին Յակոբ Պարոնեանի հետ հոգեմտաւոր ու գրական խոր նմանութիւններէ, առնչութիւններէ։

Ինչ որ կ՛արժէ կատարելու կ՛առաջադրուի հոս- նախ՝ մերձեցում մըն է Լեռ Կամսարի՝ իր վաստակին, երգիծանքի ձեւերու պատկերացման ու կիրարկումին մէջէն, ապա՝ եւ մանաւանդ՝ ուրուագծումը լեռկամսարեան անհատականութեան ու հոգեմտաւոր աշխարհին՝ իր ամենաբնորոշ գիծերով։

Ուրեմն, ներկայ փորձը պիտի չլծուի «գրականագիտական» աւանդական քննութեան մը. պիտի զանցառուին «զուտ գրական» երկերը՝ յօգուտ քրոնիկային-օրագրայիններու(4) ։

Քրոնիկային, թէեւ անձնաշեշտ հոծ վաստակի մը վրայ այս կեդրոնացումը, անոր առաջնահերթութեան ընդգծումը համազօր չէ անտեսելու այլ գործեր - կամ առհասարակ՝ «ստեղծագործական» բնութագրուող ոլորտը վաստակին։ Պարզապէս՝ ներկայ փորձին միտումը ատիկա չէ. առաջադրուածը, անգամ մը եւս, մարդու մը կենդանագրին եւ հոգե-մտաւոր աշխարհի ուրուագծման ճիգն է, իր գործի «մեթոտային» կիրարկումներուն եւ բովանդակութեան զոյգ, ընդելոյզ ցանցերուն մէջէն վերծանուած...

Ուրիշ կողմէ մը, նկատի առած՝ Լեռ Կամսարի գործին աղճատումը եւ անոր ներկայ հրատարակութեան տիտղոսներու տպաքանակային սահմանափակութիւնը (ուրեմն եւ բնագիրներու անբաւարար տրամադրելիութիւնը հրապարակի վրայ ու անհատներու մօտ), այս աշխատասիրութիւնը մէջբերումներ պիտի կատարէ ծաւալուն չափերով։ Նոյնիսկ եթէ ատիկա չի համապատասխաներ առհասարակ՝ աշխատասիրողի մեթոտային նախընտրութիւններուն։

 


1. Երգիծաբանի խառնուածք եւ լեզուա-ոճային սարք

Լեռ Կամսարի երգիծաբանական սարքը՝ լեզու-ոճ եւ զգայնութիւն, կը ցուցաբերէ «ստեղնաշարի» արտասովոր լայն տարածք՝ սկսած թեթեւ երգիծանքէն (ներառեալ տիպական հիւմորը)՝ մինչեւ ծանր հեգնանքը։ Ապա, նոյնքան տիրական է իր մօտ՝ խարանող այպանքի, պարսաւանքի կիրառումը։

ա- թեթեւ երգիծանք

Ի տարբերութիւն Յ. Պարոնեանի, ու հակառակ տարածուած տպաւորութեան մը, նուրբ երգիծանքը խորթ չէ լեռկամսարեան զգայնութեան։ Ընդհանրապէս, այս նրբութիւնը մեր երգիծաբանին մօտ պայմանաւոր է առարկայի կամ երեւոյթի «չափաւոր» ժխտականութեամբ։

Այսպէս, երբ կը պատմէ՝

«Այսօր փողոցին մէջ դէմս ելաւ արկղաւոր տղեկ մը ու «Խորհրդային օդային տորմիղին համար հանգանակութիւն կ՛ընեմ» ըսելով, բան մը զարկաւ օձիքս եւ դրամ կ՛ուզէր։ Մէկ կոպէկ նետեցի արկղը՝ չընդունեց. յիսուն կոպէկ կ՛ուզէր։

- Խե՞նթ ես, տղայ,- ըսի,- յիսուն կոպէկ ունենամ նէ, ես կը թռչիմ, ա՛լ ինչո՞ւ օդային տորմիղին տամ։

Վերջէն աւելցուցի.

- Բաւական է, բալաս, դրամ չունիմ։ Առայժմ թող մէկ կոպէկի թռչի այդ տորմիղը, ետքէն նայինք՝ ինչ կ՛ըլլայ»(5) ։

Կամ՝ խառնելով հեգնանք եւ նուրբ երգիծանք, այս վերջինը՝ ներողամտութեան երանգով մը.

«Այսօր Կարինեանի քով գացի խնդրով մը։ Կատարումը չխոստացաւ թէեւ, բայց խոստացաւ օր մը խոստանալ։ Բարի մարդ է շատ, վասնզի չար ըլլալու չափ պատրաստութիւն չունի» (6)։

Երբեմն, հազուադէպօրէն, այս երգիծանքը իր նրբութեան մէջ կը հասնի անթերիութեան «խոստովանանքի» (յիշեցնելով Յ. Պարոնեանի «տկարութիւն»ը՝ Ներսէս Վարժապետեանի մը հանդէպ...)։ Այսպէս, երբ կը յայտարարէ՝

«Հայաստանի կոմկուսակցութեան մէջ երկու ամբողջական մարդ միայն գոյութիւն ունէր։ Մէկը Միասնիկեանն էր, որ մեռաւ, միւսը՝ Լուկաշինը, որ կայ։ Եթէ կուսակցական մարդահամարը ինծի յանձնարարուէր, կը գրէի. «Հայաստանի կոմկուսը ունի մէկ ամբողջ մէկ հազարերորդական մարդ»։

Ամէն անգամ, երբ կը տեսնեմ Սաքօ Համբարձումեանը Լուկաշինի աթոռին նստած, քերականութեան մէջ դերանունը կը յիշեմ, որ կը դրուի անուան տեղ։»(7) ։

Կամ երբ, այլեւս անխառն հիացումով, իր «Հայոց Պատմութիւն» անտիպին մէջ, կ՛արձանագրէ.

«Վասպուրականը սակայն, 20րդ դարասկիզբին կը կազմէր ուրախալի բացառութիւն մը (...) Կը ներկայացնէր շնչելի մթոլորտ մը, եւ այդ՝ շնորհիւ Արամ իշխանի։

Արամ իշխանը, որը ծագմամբ Սիւնի էր, իր եռանդուն գործունէութեամբ, իր պարզութեամբ ու իմաստութեամբ գրաւեց (սիրտերը...) »(8) ։

 

Թեթեւ տիպի այսպիսի երգիծանք, աստիճանական ուժգնութիւն առնելով, կը հակի դէպի կծու հեգնանք - ի հարկէ համաձայն կացութեան, քննուող երեւոյթին կամ իրադրութեան։ Օրինակներ՝ յաճախ կը գտնենք Լեռ Կամսարի նախա-խորհրդային էջերուն մէջ, ինչպէս է պարագան՝ «Հայաստանն ու Դաշնակիցները» տոմսին (1919էն), ուր «պզտիկ դաշնակից» Հայաստանը, «կնկան ու հարսին ձեռքը բռնած», ճամբայ կ՛իյնայ, կը ժամանէ Փարիզ ու կը ջանայ համոզել Վերսայլի դահլիճին բարապանը՝ զինք ներս ընդունելու (կարճ հատուած մը միայն).-/p>

«- Մուտքը կողմնակի մարդկանց արգիլուած է,- ըսաւ բարապանը եւ սուրը վար բերաւ։

- Ես կողմնակի մարդ չեմ, բարեկամս [...] Իմաց տուր վերը, խնդրեմ, որ պզտիկ Դաշնակիցն է եկեր...

- Ատանկ հրաման մը չէ տրուած ինծի։

- Վիլսոնը հո՞ս է [...] Կանչէ՛ դուրս անգամ մը. ըսէ՝ Թուրքիայի լուծին տակ դարերով տառապող Հայը քեզ կ՛ուզէ դրան վրայ [...]

Այդ միջոցին Քլեմանսօ դուրս եկաւ պալատէն՝ ջուր թափելու կ՛երթար։

- Ներեցէք, պ. Քլեմանսօ, սա ծառան չի թողուր որ ներս մտնեմ,- ըսաւ ժպտերես Հայաստանը ետեւէն հասնելով...» (9)։

Խորհրդային առաջին իսկ տարիներէն՝ Լեռ Կամսար իր առջեւ կը գտնէ երգիծանքի ու պարսաւի առատ «դրամագլուխ», որուն բաղդատած՝ նախընթաց տարիներու տրամադրած նիւթերը, չնչին՝ իրենց աղքատութեամբ, ունէին միայն երգիծաբան հեղինակը յուսահատեցնող «բամբասանքի» արժէք - իր իսկ բառով։ Միւս կողմէ, անշուշտ, շատ արագ կը դիմագրաւէր գրաքննական յարաճուն արգելքներ։ Եւ կենցաղային մեկնակէտով իր «սուր ֆելիետոնները» կը մնային անտիպ՝ «գզրոցային» վիճակով, հալածանքի տարիներուն նաեւ «կճուճային» վիճակով, հողի տակ թաղուած...), մինչ հրատարակութեան կ՛արժանանային աւելի բութերը՝ քաղաքական հնչեղութենէ զուրկ էջեր (սուր եւ բութ բնորոշումները՝ լեռկամսարեան են. իրենց իսկական համագիրին մէջ կ՛երեւին աւելի վար)։

Երգիծաբանը ներքին քաղաքականութեան թեմայով կը յաջողցնէ անկրկնելի սլաքներ։ Այսպէս օրինակ, երբ կը գրէ «Գերագոյն Սովետի դեպուտատ» Ստեփանաւանի բնակիչ կթուորուհի Սուսանի մասին.

«Ամէն անգամ, երբ Երեւանում սկսում է Գերագոյն Սովետի սեսիան, Սուսանը գոգնոցն արձակում է ու Երեւան «ժամանում», իր վեց մանր երեխաների խնամքը իր մարդ Խաչոյին յանձնելով։

Խե՜ղճ Խաչօ։ Դու, որ ողջ կեանքումդ կոպալը ձեռքիդ տաւար ես արածեցրել, կոպալո՞վ պիտի կառավարես տունդ։

 

Եւ որովհետեւ որպէս Գերագոյն սովետի դեպուտատ հեռախօս ունէր Սուսանն իր տանը՝ Խաչօն ամէն րոպէ վերցնում է խօսափողը եւ «կենտրոնից» պահանջում էր «տալ» Գերագոյն սովետ։ Առաւօտները երեխայ էր հագցնում, պէ՞տք էր իմանալ, թէ որտեղ է Վաչիկի շապիկը կամ Մուշեղի վարտիքը։ Շիլա է եփում՝ ո՛չ աղի տեղը գիտի, ո՛չ պղպեղի... Այս բոլորը պէ՞տք է հարցնէր դեպուտատ Սուսանին, թէ՞ ոչ։ Անշուշտ պէտք էր...

Դրա հակառակ, կթուորուհի Սուսանն իրեն շատ լաւ էր զգում Գերագոյն սովետում, թէեւ օրէնսդրութիւններ մշակելիս նա աւելի շատ չգիտէր «աղի» ու «պղպեղի» տեղը, քան Խաչօն, բայց սեսիաներում ու ժողովներում մարդու գիտութիւնը շատ չի երեւում. մէկը խօսում է, իսկ մնացեալ բոլորը միայն մատ են բարձրացնում...»(10)։

Կենցաղային ամենաչնչին երեւոյթներն իսկ՝ առիթ են յաջող բնութագրումներու, առնուազն՝ ակնարկութիւններու։ Այսպէս՝

«Ուրիշ է խիղճը, ուրիշ ստամոքսը։

Առջի օր, առտուն, քունէս վեր կ՛ելնեմ՝ պատրաստ բոլորին բարիք ընելու։ Կինս, սակայն, աջ ձեռքս դանակ մը կու տայ, ձախը՝ ոտները կապած հաւ մը, թէ՝ մորթէ՛...

- Սակայն, ի՞նչ մեղադրական ակտի հիման վրայ,- կը հարցնեմ կնկանս՝ աչքերուն մէջը նայելով։

- Մեղք չունի,- կը պատասխանէ կինս։

- Մեղք չունի՝ չեմ մորթեր։ Ես «Չեկա» չեմ,- ըսի, թռչունն ազատ արձակեցի...

Ճաշին կինս կերակուր չէր պատրաստեր։ Պանիրով կշտացանք թէեւ, բայց տրամադրութիւնս ինկաւ առանց տաք կերակուրի... Միւս օրն առաւօտեան նամակով մը կը կանչեմ Արամայիս Երզնկեանը, որ գայ մեղադրէ հաւս՝ մորթելու համար։»(11) ։

Կամ՝

«Այսօր Աշոտիկս իր ընկերոջմէն «սուտ» բառն էր լսեր ու դիմելով ինձի՝ ատոր նշանակութիւնը կ՛ուզէր գիտնալ։

- Դեռ փոքր ես, բալաս,- պատասխանեցի, իր գանգրահեր գլուխը շոյելով,- երբ մեծնաս, կարդալ սորվիս, «Խորհրդային Հայաստան» կարդաս՝ ան ատեն միայն կ՛իմանաս, թէ ի՞նչ բան է «սուտը»...» (12)։

Կամ դեռ՝

«Երեխաս երկու օր է՝ լոյծ է, մայրը նստեր՝ շէնք-շնորհքով կու լայ։

- Վեր կաց, կնիկ,- սիրտ կու տամ իրեն,- երկու օր լուծէն ի՞նչ կ՛ըլլայ։ Խորհրդային մամուլը սա տասը տարի է լոյծ է, ի՞նչ է եղեր...»(13) ։

 

Տիպական զուարթախոհութիւնը՝ հիւմորն ալ բացակայ չէ լեռկամսարեան գործէն։ Միայն՝ անիկա եւս հազուադէպօրէն անխառն է. աւելի յաճախ, ինչպէս թեթեւ երգիծանքի այլ երակներ, կը զգացնէ ծանր, երբեմն շատ ծանր հեգնանքի ենթատեքստ։

Օրագիրի սա հատուածին մէջ, կը հաստատենք արդէն բաւական «ծանրացած» հիւմոր մը, թէեւ՝ այս զգայնութեան յատուկ ինքնահեգնումի շեշտերով՝ աւելի շուտ «կը յաջողի» խաբուսիկ խոնարհութեան ստուերով մը ստորագնահատել սեփական քաջութիւնը, որուն ծանօթ ենք.

«Ես ազատութեան յոյսը իսպառ կտրած՝ մի օր ինձ Զանգուն եմ գցում, մի օր երկաթուղու րելսերի վրայ եմ պառկում ... շուարել եմ, չիմանալով, ո՞ր տեսակի մահից օգտուել։ Իմ բարեկամներս, իմ հոգու այս վիճակից անտեղեակ, անվերջ հարցնում են՝ «Ե՞րբ պիտի ազատուենք այս բռնութիւնից»։

Իսկական քաջ Նազարն եմ ես։ Իմ կամքից անկախ առիւծի կռնակը ելած, վախիցս քար եմ կտրել՝ բոլորը կարծում են, թէ արշաւանքի եմ գնում...»(14) ։

Այլ տեղեր՝ երգիծաբանի հիւմորը, թանձր թախիծով ծանրացած, արդէն ի՛նք կը յայտարարէ իր պարունակած թոյնին դեղաչափը.

«Լինում են րոպէներ, երբ սկսում եմ ինքս ինձ կշտամբել այն բանի համար, որ այսպէս անվերջ ծիծաղում եմ աշխարհի վրայ եւ միեւնոյն ժամանակ ապրում եմ այդ աշխարհում։

Բայց ես ինքս ինձ վրայ էլ եմ ծիծաղում։

Ծիծաղելի չէ՞ այն մարդը, որ չգիտի, թէ ինչո՞ւ է եկել աշխարհ։

Կամ այն մարդիկ, որոնք լաց են լինում աշխարհի վրայ, աւելի՞ են օգնում մարդկութեանը իր դժբախտութեան մէջ, քան ես իմ ծիծաղով։

Ուզո՞ւմ էք կանգնեմ, չը՜ռ-չը՜ռ լաց լինեմ։

Կամ՝ չէ՞ք լսում արդեօք մի դառն հեգնանք իմ ծաղրի արանքում...» (15)։

Հեգնանքի աւելի անխառնօրէն դառն նոթեր եւս կանուխէն կը լսուին Լեռ Կամսարի գրիչին տակ։ Այսպէս, 1919ի Յունուարի թուակիր բաց նամակ մը, ուղղուած Հանրապետութեան առաջին վարչապետ Յ. Քաջազնունիին, հիանալի օրինակ մըն է խարանումի դիւանակալական ապիկարութեան եւ խտրական որոշ մտայնութեան մը։ Արեւմտահայ գաղթական ուսուցիչներու մէկ պատուիրակութիւնը, գաղթականութեան երեխաներուն համար նախատեսուած դպրոցները բանալու խնդրանքով ներկայացած վարչապետին, դիմագրաւած է թթու մերժում մը։ Լեռ Կամսար մաս կը կազմէր պատուիրակութեան։

«Հոգ չէ, չենք վիրաւորուիր։ Ես գէթ այն կարծիքին եմ, որ պետութիւն մը, ինչքան ալ պզտիկ ըլլայ, անոր մինիստրը իրաւունք պէտք է ունենայ իր մէկ հպատակին «կորիր» ըսելու։ Խնդիրը հոդ չէ, այլ հոն, որ թուրքահայ ուսուցչութիւնը որքան քիչ իրաւունք է ունեցեր ապրելու այն կառավարութեան օրօք, որ «հայկական» կը կոչուի...»

Բայց...

«... Կը յիշէ՞ք [...] որ Վալերի Բրիւսովը Ռուսաստանէն ելաւ եկաւ, հայերու ունեցած գրական գանձը՝ Գրիգոր Նարեկացին հանեց ու դրաւ իրենց առջեւ։ Կը յիշէ՞ք՝ որքան ուրախացան հայերը, ինչքան խօսեցին, գրեցին... վերջն ալ եզրակացուցին՝ այն ազգը, որ Գրիգոր Նարեկացի ունի, արժանի է ինքնավարութեան։ [...] Բայց եթէ թուրքահայերը դպրոց չունենան ու երկրորդ Նարեկացի մըն ալ չծնին, [...] չէ՞ որ մենք բան մը չենք կրնար ցոյց տալ դաշնակիցներուն՝ ինքնավարութիւն ստանալու համար [...] Այսօր երբ ձեր պետութիւնը օգնութեան ձեռք կը մեկնէ երկաթուղային ծառայողներուն, [...] կ՛օգնէ քաղաքի կոոպերատիւներուն, այդ նոյն պետութիւնը թոյլ կու տայ, որ ողջ դաս մը հայկական գրի ու դպրութեան մշակներու՝ մեռնի... անօթի»։

Եթէ Հանրապետութեան առաջին ամիսներու ահաւոր կացութեան նկատառումը երեւութական զսպութիւն մը կու տայ Լեռ Կամսարի արտայայտութեան, միւս կողմէ՝ երգիծանքի որոշ զէնքեր, ինչպէս հակիմաստի գործածումը («ես գէթ այն կարծիքին եմ, որ պետութեան մը մինիստրը իրաւունք պէտք է ունենայ...»), բայց նաեւ՝ հեգնանքը զանցող ուղղակի՛ պարսաւի կիրարկումը,- բացառիկ ուժգնութիւն մը կու տան այս էջին, միանգամայն լուսաւորելով Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան նուազ շնորհալի ղեկավար դէմքերէն մէկը, նաեւ որոշ մտայնութիւն։ Հիանալի այս էջը, իր կարգին, կը փակուի անմոռանալի շեշտով մը, ուր կը յառնէ Պարոնեանը - նո՛ր Պարոնեան մը, արդէ՛ն.

«Վերջապէս, Վսեմաշուք Տէր, ի՞նչ երկարացնեմ. սաստիկ բարկացած եմ Ձեր այդ եսասէր կարգադրութեան դէմ, եւ եթէ ինձ պէս մարդ մը իրաւունք ունենար բարկանալու մինիստրի մը վրայ՝ պիտի բարկանայի...» (16)։

Աւելի ուշ՝ խորհրդային շրջանին, թեթեւ երգիծանքը շատ տեղ երեւութական է, կծու հեգնանք՝ սարկազմ ծածկող։ Երգիծաբանը ահաւոր ծանր իրադարձութիւններ կը պատմէ՝ ինքնա-երգիծանքի ձեւին տակ, ու կեղծ մեղմասութեամբ՝ լիտոտայով («զուարճալի մարդ»... «ֆիզկուլտուրայի»...)։ Կարծես այդ ձեւը աւելի կը բաւարարէ զինք, աւելի՛ կ՛արտայայտէ իր ողջ գարշանքն ու ընդվզումը, քան այպանքն ու հատու պարսաւը պիտի կարենային ընել։

Այսպէս՝

«Բանտապետս զուարճալի մարդ էր։ Ձանձրոյթս փարատելու համար աշխատանքի հեռաւոր լագեր ուղարկեց ֆիզկուլտուրայի։ Այնտեղ գետային նաւեր էի բեռնաթափում եւ շատ գոհ էի վիճակիցս։ Միայն մի անգամ նարեադչիկս ծանր բեռ դրեց կռնակիս, եւ ես ճօճուն սանդուղքից գետը գլորուեցի։ Բայց ոչինչ, նա չէր մեղաւոր, այլ ես, որ մի փոքր թուլակազմ էի...

Երբ աքսորիս երեք տարին լրացաւ, Հայաստան վերադարձայ եւ, մտնելով «Խորհրդային Հայաստան»ի խմբագրութիւն՝ հարցրի.

- Շատ յաջող բանտարկուեցի,- այժմ կարո՞ղ եմ գրել...» (17)։

Նոյնը՝ երբ, իր ողջ կեանքի անհեթեթութեան յետադարձ հեռանկարը մեկնաբանելու պահուն, իբր թէ որպէս հակադրում հանդերձեալ դրախտի, կը հեգնէ խորհրդային դրախտի «բարիքները».

«... Եթէ դրախտում արդարները պիտի թառեն խնկի ծառի վրայ ու միայն փառք տան Աստծուն, դրա համար ի՞նչ կարիք կայ մեռնելու, ահագին թաղման ծախս կատարելու, թաղուելու, նորից յարութիւն առնելու եւ այլն։

Փա՞ռք էք ուզում տալ՝ առանց այդ դժուարութիւններին ենթարկելու ձեզ. համեցէք սովետական Ռուսաստան, փառք տուէք Լենինին ու ապրէք նորակառոյց շէնքում՝ օժտուած մաքուր սենեակներով, խոհանոցով, արտաքնոցով ու բաղնիքով։

Ինչո՞ւ գերադասել կենցաղային ոչ մի յարմարութիւն չունեցող խնկի ծառը. մի օր էլ քունդ տանի՝ ցած գլորուես ու եսիմ ինչ լինես...» (18)։

բ- Ծանր հեգնանք

Մեր երգիծաբանէն ակնկալել՝ պարբերաբար դրսեւորուող այս երակէն անդին՝ աւելի՛ մնայուն մեղմ երգիծանք, կամ յատկապէս՝ հիւմոր,- պիտի նշանակէր մոռնալ իր ահաւոր կենսապայմանը (նոյնը չէ՞ պարագան իր հոգեհօր՝ Յ. Պարոնեանի...)։ Այլ խօսքով, ընդհանրացումով մը, հաւանօրէն թիւրիմացութիւն է հայկական միջի՛ն խառնուածքին մէջ որոնել անոր ոչ այնքան բնորոշ այդ գիծը։ Մանաւա՛նդ՝ հիւմորի, իբր ոճա-զգայնական համատարած երեւոյթի, ճիշդ հասցէն՝ թերեւս գտնուի Ատլանտեանի կամ հիւսիսային Եւրոպայի մշուշներուն խորը, սակայն ո՛չ հայկական բնաշխարհի ու անոր ծնունդ հայ մարդու կարծր ու բիրտ պատմութեան ու առօրեայի ծոցին...։

«Խառն» հեգնանքի տիպական օրինակ մը, ուր սակայն այլեւս կը տիրապետէ ծանր հեգնանքը, կը կազմէ տաժանակիր աշխատանքի վերը մէջբերուած դառն-կծու նկարագրութեան հետեւող եզրափակիչ տողը, ուր նոյնպէս երեւութական զուսպ երգիծանքը չի յաջողիր երկարօրէն ծածկել դառն ու դաժան իրականութիւն մը, եւ արագօրէն կը դառնայ դառն ու դաժան՝ իր կարգին.

«Երեւակայէք, այս բոլորից յետոյ ես չէի թքում սովետական կառավարութեան երեսին, որովհետեւ, ինչպէս մի անգամ ասել եմ, տեղանքը ցուրտ էր, եւ թուքս կարող էր սառած մնալ նրա երեսին...»(19) ։

Խառն հեգնանքի, հոս՝ տրամասական ձեւի տակ հակիմաստի եւ մեղմասութեան բաղադրեալ կիրարկում կը գտնենք զրոյցի մը մէջ՝ չեկայի նախագահին հետ. կանչուած էր սարսափի այդ հիմնարկութեան կեդրոնը՝ հաշիւ տալու երեսուն ութ տարի առաջ գրած իր մէկ ֆելիետոնին համար (գահընկէց Ալեքսանդր ցարի ողջոյնի նամակը... իր «արժանաւոր ժառանգ» Լենինին ուղղուած) (20)։

Չեկայի նախագահը, իր առջեւ կարդալէ ետք բոլորովին մոռցուած, բայց «խղճամիտ» տեղեկատուի մը պեղումով մէջտեղ հանուած այս էջը՝ «հարցական երեսիս նայեց. [...]

- Զգո՞ւմ ես քեզ յանցաւոր։

- Շատ սաստիկ,- պատասխանեցի։

- Հապա ինչպէ՞ս է, որ դրանից յետոյ ապրում ես։

- Ապրում եմ, որովհետեւ շատ եմ յանցաւոր։ Այսպիսի յանցանք գործողը, երեսունութ տարի բոլշեւիկեան ռեժիմում ապրելով չի կարող իր մեղքերը քաւել. ինձ նման յանցաւորը պէտք է հարիւր երեսունութ, երկու հարիւր երեսունութ տարի ապրի այս ռեժիմում, որ կարողանայ քաւել իր յանցանքը։

- Այսքան անտանելի՞ է մեր ռեժիմը,- հարցրեց։

- Այո,- պատասխանեցի։

- Այդ դէպքում դու երբեք պիտի չմեռնես,- ոտը գետին զարնելով գոռաց Չեկայի նախագահը ու վեր կացաւ։

Տուն եմ գալիս սոսկալի ընկճուած։ Միշտ ինձ մխիթարել եմ այն յոյսով, թէ մի օր կը մեռնեմ, սրանց ձեռքից կ՛ազատուեմ։ Ասացէ՛ք խնդրեմ, սրանից յետոյ ինչո՞վ մխիթարուեմ։»(21) ։

Նոյն ֆելիետոնին պատճառով թոշակէ զրկուած՝ գրողը դիմած է թոշակներու յանձնաժողովի նախագահին։ Իր դիմումը թոշակի վերականգնման՝ կը մերժուի։ Կացութիւնը առիթ կու տայ Լեռ Կամսարի՝ գործածելու բառիմաստներու եւ կացութիւններու անսպասելի մերձեցման ձեւը, կրկնակի ամենափայլո՛ւն կիրարկումով մը.

«Զուր անցան ջանքերս, չհամոզուեց նախագահը, եւ դուրս եկայ նրա մօտից։

Երբ փոր ու փուշման գնում էի փողոցով, երեւակայութեամբ բանտը վերադարձայ եւ երանի տուի այն օրուան։

Ասում եմ՝ այն ժամանակ, երբ փորձեցի հացադուլ յայտարարել՝ ինձ բռնի կերակրեցին։ Իսկ այսօր, ազատութեան մէջ, երբ ցանկանում եմ ապրել՝ բռնի սովամահութեան են ենթարկում...

Մեռնելը ինձ համար դժուար բան չէ, ի հարկէ, կարելի է եւ մեռնել, մանաւանդ հիմա, երբ արդէն 70ի մօտ մարդ եմ, քայքայուած առողջութեամբ, անվերջ հալածանքից շշմած, կարիքի մէջ խեղդուած։

Ես հէ՛չ։

Ես աւելի շատ սովետական իշխանութեան մասին եմ մտածում։

Ձեզ յայտնի է, որ արտասահմանում Դաշնակցութիւնը ապրում է բացառապէս մեր ղեկավարութիւնը քննադատելով։ Եթէ այդպիսի ծանր պայմաններում մեռնեմ՝ պիտի վեր կենայ եւ աշխարհով մէկ յայտարարի թէ՝ տեսէ՜ք, Լեռ Կամսարը իր ամբողջ կեանքի ընթացքում ծաղրեց մեր բոլոր սրբութիւնները [եւ] մենք նրան ներեցինք, իսկ սովետական կառավարութիւնը ընդամէնը մի ֆելիետոնի համար սովամահութեան ենթարկեց նրան...»

Կը հետեւի բառիմաստ/կացութիւն երրորդ նմանօրինակ կառոյց մը, այս մէկը՝ ուղղակի պարսաւի շեշտով ծանրացած, որ տիրականօրէն կը փակէ թեման.

«... Եթէ կը գտնէք, որ ոչ, իրօք որ ես իրաւունք չունեմ ապրելու, այն ժամանակ, ի նկատի ունենալով, որ սովետական կոդեքսում սովամահութեան պատիժ նախատեսուած չէ՝ կը խնդրէի Ձեզ՝ «ներման կարգով» իմ սովամահութիւնը գնդակահարութեամբ փոխարինէք...» (22)։

Կամ՝ երբ, «ազատ քաղաքացի» դարձած, կ՛ենթարկուի գրելու եւ հրատարակուելու արգելքի, ու կը փնտռէ տարբերութիւնը «ազատ կեանքի» ու բանտարկեալի վիճակի միջեւ.

«Բանտում օրական մէկ անգամից աւելի արտաքնոց գնալու իրաւունք չունէի, այն էլ 15 րոպէից ոչ աւելի. հիմա կարող եմ օրական հարիւր անգամ արտաքնոց գնալ ազատ. կարող եմ արտաքնոց գնալ ու բնաւ տուն չվերադառնալ։ Գիտէ՞ք դա ինչ ազատութիւն է։

Չգիտէք։

Կ՛իմանաք այն ժամանակ միայն, երբ Տէրը աջողի բանտ ընկնէք, սաստիկ փորհարութիւն ունենաք եւ կլիւչնիկի ոտքերն ընկած պաղատէք կէս րոպէով դուրս թողնել...

Չէ, սա մեծ արտօնութիւն է, որի համար ես շնորհակալ եմ իմ կառավարութիւնից, որ ինձ ազատեց բանտային այս պրոցեդուրայից։

Ուրիշ... ուրիշ... համարեա ոչ մի տարբերութիւն» (23)։

Բառային մերձեցումներով եւ կացութենական գիւտերով աստղազարդուած երգիծանքի օրինակները անհամար են։ Այսպէս, խորհրդային մամուլի մասին՝

«...պլենումի վճռից անմիջապէս յետոյ (...) կովերն սկսել են արդէն կաթն «աւելացնել» թերթերում։

Ա՜խ սա թերթերը... երբեք չեն թողնում, որ անասունը ինքնուրոյն կերպով իր արդիւնքը տայ։ Կովի փոխարէն իրենք են կաթ տալիս, հաւի տեղ իրենք են ձու ածում, խոզերի տեղ իրենք չաղանում, եւ այսպէս անվերջ։

Ինչպէս իրենց ուղարկուած յօդուածները, այնպէս էլ գիւղատնտեսական մթերքն են «խմբագրում»։ Ըստ այս խմբագրութեան, կոլխոզում ծնուած երեսուներկու գառները հարիւրհինգ են դառնում, կովերը, որոնք ծնելիս մեռած հորթեր են բերում, թերթերում «առոյգանում» են եւ նկարւում տրտինգ տալով։

Այս ձեւով խմբագրւում է ամբողջ Սովետական Ռուսաստանը, եւ իսկական դժոխքը դառնում է «դրախտ»։» (24)։

Կամ՝ երբ կը գրէ Կենտկոմի բ. քարտուղար Զարոբեանին՝ Ամերիկայէն իրեն համակրող-հիացող նախկին վանեցի Սիմէոն Կիւլոյի հարցական նամակին մասին, թէ՝

«... Հայաստան այցեսլողներից մէկն ասում է մեռած է, միւսը՝ կենդանի... չգիտես ո՛ւմ հաւատաս։

[ԱՕՔՍի նախագահ] Տիկին Բերսաբէն այդ նամակը ուղարկեց ինձ, անձամբ պատասխանելու համար։

Ես էլ բնաւորութեամբ չափազանց համեստ՝ վեր կենալ գրել՝ «կենդանի եմ»՝ դա կը լինէր իմ կողմից սնապարծ ինքնագովութիւն։

Վերջը մի կերպ հասկացրի, թէ կենդանի եմ իբր անհատ, իսկ կիսակենդանի՝ որպէս գրող... [թէ՝] քսան տարի աքսորուած էի... եւ տարայ ԱՕՔՍին, նամակս ուղարկելու։

ԱՕՔՍը չուղարկեց՝ ասելով.

- Մեզ մօտ «աքսորուելը» արգելուած է...

- Հապա ի՞նչ պատասխանեմ նրա հարցին։

- Այդ ձեր գիտնալիքն է։

- Այն ժամանակ կը գրեմ՝ նախորդ նամակումս սխալմամբ գրել եմ Ձեզ, թէ կենդանի եմ, մինչդեռ յետագայում պարզուեց, որ մեռած եմ։ Կամ՝ հաւատացէք բոլոր Հայաստան այցելողներին հաւասարապէս. ես ե՛ւ կենդանի եմ, ե՛ւ մեռած»(25) ։

Տեղ-տեղ, այս մերձեցումները կը ստանան թեւաւոր խօսքի հիանալի թափ եւ ուժգնութիւն, ինչպէս սա «զրոյց»ներուն մէջ, վարչակարգի բնոյթին եւ անոր հպատակներու ճակատագրին մասին.

«Ո՜վ Քրիստոս, դու երջանիկ ես ինձանից նրանով, որ ընդամէնը մի քանի ժամ մնացիր խաչին գամուած եւ մեռնելիս էլ հետդ տարար աջից ու ձախից խաչուած երկու աւազակներին։

Սովետական կառավարութիւնը ինձ սա քառասուն տարի խաչի վրայ է պահում եւ իմ երկու կողմերում չի խաչել Լենինին ու Ստալինին...» (26)։

Ապա՝

«Սա բոլշեւիկեան ռեժիմին մենակ լաւն այն է, որ հանդերձեալ կեանքին մէջ չի շարունակուիր։

Կրնա՞ք երեւակայել՝ ի՜նչ սարսափելի պիտի թուար մեզի այս ռեժիմը, եթէ մեռնելով իսկ չազատուէինք։

Ու երբ կ՛երեւակայես քեզի ազա՜տ՝ դագաղին մէջ պառկած, ո՛չ գիշերը չեկիստ, ո՛չ ցերեկը միլիցիա, ո՛չ հարկային թերթ, ո՛չ տուգանք, ո՛չ հացի հերթ, ո՛չ ջրի...

Մա՜հ, ինչքան երախտապարտ մնացիր բոլշեւիկներուն։

Անոնք քու ժահրոտ դէմքը գեղեցկացուցին» (27)։

Տիրող համակարգի համատարած բարոյական փտածութիւնը, ընչաքաղցութիւնը առատ նիւթ պիտի տրամադրէր երգիծաբանին։ Այս թեմայով, ու լեզուախաղային-իմաստային թեթեւ «փոխադրութեամբ» մը, մեզի կը տրուին շնորհալի էջեր, ինչպէս «Հիմնարկի մահը» տոմսի պարագային.

«Առաւօտ, երբ Երեւանի առեւտրական հիմնարկները զարթեցին՝ լուր տարածուեց, որ Բազմարդկոոպմիութիւնը մեռել է։

Հիմնարկներն ապշած իրար են նայում ու ասում.

- Երէկ ես նրան փողոցում տեսայ ողջ-առողջ. այդ ե՞րբ մեռաւ։

- Ի՞նչ ես ասում, ողջ գիշեր միասին քէֆ էինք անում ու կատակում։

... Ու հանգուցեալի դին անատոմիկում տարան՝ իմանալու մահուան պատճառը։

Բժիշկները երբ նրա ստամոքսը բացին, ինչե՜ր չհանեցին այնտեղից, Աստուած իմ - է՛լ ապրանքատար աւտոմոբիլներ, է՛լ սառնարաններ, անգամ տասնեակ հազարներ արժող ... ոչխարի ոտեր, դմակներ, պլոճիկներ...

- Կեանքիս մէջ այսպիսի բան չէի տեսել,- ասաց մի ծեր բժիշկ։

... Թաղումը շատ սրտառուչ էր։ Դամբանախօսները խօսեցին հանգուցեալի առաւելութեան վրայ, որ նա հաշուեյարդարի ժամանակ «իմ ու քո» անել չգիտէր։ Իր սեփականութիւնը հիմնարկինն էր, հիմնարկինը՝ իրենը, ու մի տեղ գնալիս, հիմնարկի ողջ ծանրութիւնը վերցնում էր իր վրայ...»(28) ։

Երկրի ապիկար ղեկավարութեան խարանումը լայնագոյն տեղը կը գրաւէ յատկապէս «Մահապուրծ Օրագիր»ի մէջ։ Լուկաշիններու արժանիքը ճանչցող երգիծաբանը անխնայ է հանդէպ միւսներուն՝ այսինքն «ղեկավարներու» ջախջախիչ մեծամասնութեան։

Համառօտութիւնը երբեմն ուղղակի մրցանշային է, բայց այնքա՛ն թելադրական.

«Ժողկոմխորհի տեղակալ Ասքանազ Մռաւեանը մեռաւ։

Միակ բանը իր կեանքին մէջ, որ կատարեց առանց «ընկերներուն» հարցնելու»(29) ։

Կամ՝ ինչպէս իրեն համաքաղաքացի բեմադրիչ Վարդան Աճէմեանի ուղղուած նամակի մը (1965) սկիզբը՝ իր «Հոգու Զաւակ» թատերակի մերժումին առթիւ.

«Սիրելի Վարդան, իմ հայրենակից, որը սովորաբար քաղցր է լինում» (30)։

Երբեմն, երգիծանքը՝ իբր անուղղակի ձեւ՝ կարծես պահ մը անբաւարար կու գայ. դժնդակ կենսապայմանն ու կենսապայքարը կը յորդեցնեն երգիծաբանին համբերութեան բաժակը՝ կաշկանդելով նաեւ երգիծա-գեղարուեստական զգայարանքը։

Այսպէս. «Սովետական կառավարութիւնն ինձ 3 տարի տաժանակրութեան դատապարտեց հեռաւոր հիւսիսում եւ 17 տարի վտարեց ընտանիքիցս՝ որպէս քաղաքական յանցաւոր եւ, սակայն, այսօր վերանայելով իր վճիռը, գտաւ, որ արդար եմ եւ ի զուր տեղը քսան տարի տառապել եմ։

Մի փոքրիկ վրիպակ։

Բայց հետաքրքիրն այն է, որ իր ահռելի սխալի համար կիսաբերան ներողութիւն անգամ չի խնդրում ինձանից, ինչը պահանջում է տարրական քաղաքավարութիւնը»:

Ապա անմիջապէս, կրկին՝ կարծես նեղուած պարսաւի մերկութենէն, շատ ուղղակի շեշտէն, ան դարձեալ կը դիմէ անուղղակի, զուսպ (երեւութապէս միայն, որովհետեւ ահաւոր սեւութեամբ մը մթնցած...) երգիծանքի ձեւին.

«Այսուհանդերձ, ես բաւարարուած պիտի լինեմ նրանով, որ իմ անմեղութիւնը յայտնւում է ինձ իմ կենդանութեանը։ Իսկ ի՞նչ անեն այն թշուառ դատապարտուածները, որոնք իրենց անմեղութեան մասին իմանում են գնդակահարուելուց յետոյ...» (31)։

Չեկայի տարածած սարսափին եւ արգելափակման դժոխային պայմաններուն նուիրուած էջերէն, խօսակցութիւն մը՝ հին ու նոր երկու բանտարկեալներու միջեւ, նոյնպէս օրինակ է յաջող հիւսքի՝ պարսաւանքի ե՛ւ նուրբ-մշակեալ երգիծանքի շեշտերու.

«... Ես՝ որպէս մասնագէտ կալանաւոր՝ բացատրում եմ.

- Կար ժամանակ, որ, ճիշդ է, քո ասածի նման մարդիկ նստում էին բանտում, մինչեւ անգամ՝ գիշերը պառկում։ Բայց հորիզոնական բանտարկեալի դարը վաղուց է անցել. այժմ կալանաւորը միայն ուղղահայեաց է բանտարկւում։ Այս մէկը իմացիր։ Իսկ գալով քո անելիքին, երեք ամիս յետոյ քեզ քննութեան կը կանչեն. եթէ ինքդ քեզ համար յանցանք ճարեցիր՝ լա՛ւ, կը նայեն յանցանքիդ ու քեզ կը դատապարտեն։ Իսկ եթէ չես ճարում, նրանք իրենց մօտ կախած ունեն ամէն տեսակ պատրաստի յանցանքներ, կը հագցնեն, որը որ վրադ նստաւ՝ քեզ կը դատապարտեն։

- Բայց ես բոլորովին անմեղ եմ...

- Օ՛յ, օ՛յ։ Այդ բառը երկրորդ անգամ չարտասանես։ Մեր օրէնքում այդպիսի յանցանք չէ նախատեսուած եւ, որպէս զարտուղի յանցաւոր, քեզ անմիջապէս գնդակահարութեան կը դատապարտեն։ Հայաստանը Ստալինին տարեկան յիսուն հազար կալանաւոր պիտի հայթայթի. եթէ ամէն մարդ ինզինք անմեղ յայտարարի՝ պլանը ինչպէ՞ս պիտի կատարուի։

- Ուրեմն ամէն մարդ մի յանցա՞նք ունենալու է։

- Անպատճա՛ռ։» (32)։

գ- Շեշտակի պարսաւանք

Երգիծանքի կաշկանդեալ ախոյեանը, յաճախ, կը գործածէ այդ անցումը՝ երգիծանքէն ուղղակի պարսաւանքի։ «Ոզնի»ի հրատարակման առթիւ, օրագրային նշումով մը պիտի արձանագրէ իր շառաչուն, հիանալի մէկ «թեւաւոր խօսք»ը՝ ծիծաղի եւ պլանի մասին (տողի ընդգծումը իմն է).

«Հայաստանը, որ անկախ պետութիւն է եւ Սովետական Միութեան մէջ մտել է կամաւոր, սա երեսուն տարի է Մոսկուայից իրաւունք էր խնդրում մի երգիծական թերթ հրատարակելու. այսպէս ասած՝ մի փոքր ծիծաղելու իրաւունք էր ուզում։

Այսքան տարի քաշքշուելուց յետոյ, այսօր վերջապէս տրուեց այդ իրաւունքը։ Հայաստանը իրաւունք ունի ամսական ութ էջ ծիծաղել։ Լոյս պիտի տեսնի «Ոզնի» անունով մի երգիծաթերթ, ութ էջից բաղկացած։

Ես այս ութ էջանոց երգիծաթերթի մասին լսելով՝ 16 երես լացի։

Ծիծաղին էլ պլա՞ն կը լինի։

«Մի կողմանից գրւում է՝ մեր երկիրն աշխարհի ամենաերջանիկ երկիրն է, միւս կողմից նրա երջանիկ բնակիչներին ամսական ընդամէնը ութ փոքրադիր էջ ծիծաղելու իրաւունք է տրւում։ Որտե՞ղ է տրամաբանութիւնը» (33)։

Բուռն, յարձակունակ այս պարսաւանքը նոյնքան անողոք կը հարուածէ հաւատափոխ «նախկին»ներ - իր ընտրած եզրերը հասցնելով աննախընթաց սաստկութեան մը. Ճիշդ է, մանաւանդ երբ անոնց հետ երգիծաբանը ունէր արդէն «բաց թղթածրար», Հանրապետութեան օրերէն, ճիշդ ինչպէս -արդէն տեսանք- Յ. Քաջազնունիի պարագային։

«Ասկէ ամիսներ առաջ արտասահմանեան թերթ մը կը գրէր, թէ Հայաստանի մէջ ձերբակալուած է նաեւ Յովհաննէս Քաջազնունին։

Քաջազնունին ասդիէն կը հերքէ իր ձերբակալման լուրը այն ձեւով, որմէ կ՛երեւայ, թէ ոչ միայն ինքը չէ ձերբակալուած, այլեւ Հայաստանի մէջ ոչ մէկ բռնուած կայ... Եւ այս՝ այն ժամանակ, երբ յիսուն հազար հայեր կը տառապեն բոլշեւիկեան բանտերու մէջ։

Յովհաննէս Քաջազնունի։

Ահա քեզի մետասաներորդ ժամու պոռնիկ մը։

Ու երբ կը խորհիմ, թէ այս մարդը ժամանակին կառավարութեան նախագա՜հ է եղեր մեր երկրի, կ՛ըսեմ.

- Վաղուց պէտք է կործանուած ըլլար այն երկիրը, որուն նախագահը ասանկ մարդ կրնայ ըլլալ...»(34) ։

Նուազ ողբերգական, բայց իր պարսաւային անմիջականութեամբ նուազ բիրտ չէ օրագիրի սա նշումը, պարսաւայինի կողքին՝ նրբամիտ երգիծանքի գլուխ-գործոց մը.

«Երեւանի կենդանաբանական այգում մեր աչքի առջեւ սատկեց մի կապիկ, որը ընդամէնը երեք տարի առաջ էր բերուած Աֆրիկայից։

Ես խորին ակնածանքով գլխարկս հանեցի ի տես այս ննջեցեալի։ Այդ անասունն իր անբան տեղովը միայն երեք տարի կարողացաւ դիմանալ անազատ կեանքի. մինչդեռ մենք, որ ոչ բարով նրա ժառանգորդներն ենք համարւում՝ ամբողջ երեսուն տարի դիմանում ենք Ստալինին...»(35)։

Ուղղակի պարսաւանքի այս գիծը, ծանր հեգնանքի հետ խառն երեւցող որոշ էջերու մէջ, շատ կանուխէն ներկայ է Լեռ Կամսարի մօտ. վկայ՝ վերոնշեալ մէկ կոթողային «ֆելիետոն»ը՝ գահընկէց Ցարին նամակը իր «գաղափարակից ընկեր, սիրելի Լենին»ին (1918)։ Ինչպէս՝ նաեւ Քրաֆթ-Պոննարի ուղղուած պարսաւ-նամակին (1923) կամ նոյնքան կոթողական «Պլենում»ին (1945) մէջ ։

Այս վերջին գործը, ահաւոր պարսաւագիր մը, կու տայ նաեւ չափը երգիծաբանի յանդգնութեան։ Մինչ հոս յիշատակուած խորհրդային շրջանի գործերն ու մէջբերուած էջերը, յաճախ «գզրոցային»՝ դատապարտուած էին մնալու անտիպ (ի հարկէ ո՛չ՝ խիզախ երգիծաբանին մեղքով, եւ մանաւանդ՝ ոչ առանց վտանգի՝ թէկուզ իրենց այդ «գզրոցային» վիճակին մէջ...),- «Պլենում»ը, ընդհակառակը, ի պատասխան իրեն եղած վերականգնումի խոստումին, ու պատուէրի վրայ, իր կողմէ ամենայն «անմեղութեամբ» կը յանձնուէր խորհրդային իշխանութիւններուն՝ 1950ական թուականներու սկիզբներուն...։ Անշուշտ շարունակուող շնորհազրկումի սպասելի ու անխուսափելի հետեւանքով...


2. Մարդն ու գաղափարական աշխարհը

«Սերում են նրանք եւ ա՛յն ծերուկից,

Որ նախընտրում էր քնել տակառում.

Սերում են նրանք եւ ա՛յն պատանուց,

Որ սիրահարուեց իր իսկ պատկերին։

Անվտանգ՝ ինչպէս հրդեհն արեւի,

Անվնաս՝ ինչպէս օգտակար լորտուն

Վախ են ներշնչում պետութիւնների՝

Մինչեւ իսկ իրենց կամքի հակառակ։

Արքաների հետ խօսում են «դու»ով,

Եթէ, ի հարկէ, լսում են նրանց,

Իսկ թէ չեն լսում՝ մէ՜կ է, չե՛ն լռի,

Կը խօսեն թէկուզ իրենց կօշկի՛ հետ։

«... Բայց չեն վախենում նրանք չար մահից.

Ապրում են դժուար, ու մեռնում են հեշտ» (37)։

Երգիծաբանին կենսապայմանն ու կենսապայքարը, տարապայմանօրէն դժնդակ, ծանր կնիք են դրած կեանքի իր ընդհանրական պատկերացման վրայ, ու հեգնանքի իրենց յղումներով կը միջամտեն ասոր գծագրման իր բոլոր փորձերուն։

Փորձելով բնութագրել Լեռ Կամսարի անհատականութիւնը ուրուագծային ձեւով, պիտի ըսէի, որ լեռկամսարեան խառնուածքը՝ նախ՝ անպայման որ կը պարփակէ Դիոգինէս մը եւ Նարգիս մը։ Եթէ ոչ՝ «սիրահարած՝ իր իսկ պատկերին», ան անզիջող անհատապաշտ է։ Ապա, ինչպէս «տակառի մէջ քնել» նախընտրող շնական ծերուկը, անընկերական է՝ օր-ցերեկով ակորայի երկայնքին լապտերը ձեռքը «Մարդ» փնտռող։ Ու անպատկա՛ռ ալ, «արքաների հետ դու-ով» խօսելու աստիճան։

Անընկերային այս գիծերուն, առանց հակադրելու անոնց, հարկ է աւելնցնել «անվնաս օգտակար»ութեան մը անզանցառելի գիծը, որ զինք կը մղէ սոկրատեան բանական, «իրաւախոհական» կեցուածքի, մարդու ու յատկապէս՝ երգիծաբան գրագէտի ընկերային պարտաւորութիւններու ստանձնման ու կատարման ճամբով։ Ասիկա՝ մինչեւ որ ընկերա-քաղաքական համակարգի ախտերէն, գոյապայքարի ու «ընկերներու» հարուածներէն ձեռնթափ, յուսահատ՝ յանգի համլէթեան ողբերգական «Լինել, թէ չլինել» հարցադրումին՝ կեանքի անհեթեթութեան հետ առճակատուած...

ա- Կենսապայմանը՝ դաժան ներկայ մը

Ծնած ու կեանքի առաջին տասնամեակները ապրած՝ օսմանեան լուծի տակ հեծող հայութեան ծոցին, Լեռ Կամսար՝ պատերազմէ եւ գաղթէ անցնելով՝ դարձած է հայրենակորոյս։ Բայց իր կեանքի երկրորդ կէսը իրեն վերապահած է այլապէս դաժան ճակատագիր։ 1921ին Պարսկաստանէն Երեւան վերադարձած՝ փորձած է մասնակցութիւն բերել հայրենի երկրի կառուցումին։ Բայց, չհաշուած կանուխէն իսկ զգալի կաշկանդումները, յատկապէս 30ականներու սկիզբին, իր անկաշկանդ ու անվախ հեգնանքին պատճառով, բախած է գրչեղբայրներու հալածանքին, արժանանալով յատկապէս իր երէկի բարեկամ եւ տաղանդաւոր բանաստեղծին՝ Ե. Չարենցի անձնական թշնամութեան եւ ատոր հետեւանք «զտումին», այսինքն պաշտօնազրկման (38)։

Վերահաստատուած՝ շնորհիւ Ա. Խանջեանի հասկացողութեան եւ Ս. Սրապիոնեան-Լուկաշինի անխախտ համակրանքին, երգիծաբանը 1935ի ճնշումներու սկզբնական շրջանին զոհ պիտի դառնայ հերթական մատնութեան եւ գրեթէ տարի մը բանտարկումէ ետք՝ աքսորուի Սիպերիա, դատապարտուած եռամեայ տաժանակրութեան։ Իսկ 1939ի վերադարձէն ետք, ներքին աքսորի պիտի ղրկուի Բասարգեչար, Սեւանի մօտ(39) ։

Համաներումին՝ 1954ին, իբր անմեղ՝ ազատ արձակուած, պիտի ճաշակէ հոգիի «տաժանակրութիւն» (40)։ Ոչ միայն իրեն պիտի մերժուի գրական մամուլի բեմ, այլեւ նոր մատնութիւն մը՝ 1918ին գրուած ծանօթ «լենինեան» ֆելիետոնի մատնանշումով, զինք պիտի զրկէ ե՛ւ թոշակէ, ե՛ւ ապրելի բնակարանի մը իրաւունքէն։

Այս բոլորի իբր դառն եզրակացութիւն, երգիծաբանը ահա ինչպէ՛ս կը բանաձեւէ իր կեանքի ուղին.

«Ես յաճախ եմ մտածել գրել իմ կենսագրութիւնը, բայց հնարաւոր չեմ գտել։

Գրել կենսագրութիւն, նշանակում է նորից ապրել մի անգամ ապրած կեանքը, իսկ իմ կեանքը այնպիսին չի, որ հնար լինի երկու անգամ ապրել։ Իմ կեանքի օրերն իրար ետեւ շարուած տառապանքի օրեր են, տասն անգամ ստոյգ մահից մազապուրծ։ Ի՞նչ երաշխիք, որ երկրորդ ապրելուս դրանցից մէկնումէկին զոհ չեմ գնայ...

Ես անգամ գոհ չեմ, որ մի անգամ ամբողջական ապրել եմ իմ կեանքը։ Եթէ ինձանից կախուած լինէր, մի քառորդով կ՛ապրէի։ Այն էլ նրա համար, որ կեանքի մասին մի թեթեւ գաղափար կազմած մեռնէի։

Իմ անցած 70 տարիներից միայն 35 տարին է իմը եղել, իսկ մնացեալ կէսը այլեւս ինձ չի պատկանել, այլ Սովետական կառավարութեանը, որ ինչ կամեցել է՝ արել է ինձ։

... Ո՛չ, չեմ կարող իմ կեանքը գրել։ Ինձանով հետաքրքրուողներին կ՛ասեմ.

- Ես ինձանից տեղեկութիւն չունեմ, Սովետական իշխանութեանը հարցրէք... ։(41)»

Լեռ Կամսարի ապրած գաղափարա-քաղաքական դժոխքը ի հարկէ խորապէս պայմանաւորած է իր աշխարհիմացութիւնը, կեանքի փիլիսոփայութիւնը։ Այդ պայմանաւորումին ներքեւ պիտի տեսնենք աւելի խոր սկեպտիկութիւն մը, ակնոստիկական զուսպ յոռետեսութիւն մը։ Բայց այս մասին՝ աւելի վար։ Հոս ունկնդրելին՝ այդ խորքի դրսեւորման գրեթէ բոլոր առիթներուն միջամտող՝ խորհրդային մարդու տռամին նոթերն են, յաճախանքի մը յամառութեամբ։ Ինչպէս վերի մէջբերումը ցոյց կու տար արդէն, ու նաեւ կ՛երեւի հետեւող տողերուն մէջ.

«Ես տրանզիտով աշխարհ եկայ, տրանզիտով էլ հեռանում եմ աշխարհից՝ առանց վագոնիս պատուհանը բաց անելու։ [...]

Դատարկ վագոնում որքան ուժ ունեմ բղաւում եմ՝ Մարդի՜կ, հեռու բոլշեւիկեան կառավարութիւնից, այդ վարդապետութիւնը ոճիր է մարդկային բանականութեան հանդէպ... Փախէ՛ք դրանից...

Իմ ձայնը, սակայն, դիպչում է գնացքի պատուհանին ու ինձ վերադառնում [...]

Աստուա՜ծ, ա՜յ տնաշէն, առանց քեզ էլ, տեսնում ես, բոլշեւիկները մեզ սպանում են, էլ դու ինչո՞ւ ես մէջ ընկել։ Ո՞վ է տեսել՝ մէկին երկու անգամ սպանեն։ Ինչո՞ւ ինձ բաց վագոնով գերեզման չես տանում, որ ճանապարհին մի քանի ճշմարտութիւններ ասեմ մարդկութեանը։» (42)։

Խորհրդային կարգերու անխնայ խարանումը, կամսարեան գործին մէջ յաճախանքային ներկայութեամբ ամենաներկայ,- լրիւ չ՛արգիլեր սակայն համաշխարհային քաղաքականութեան ոլորտին մուտքը հոն, որքան ալ՝ նուազ զգալի ներկայութիւն մը արտօնելով անոր։ Ինք եւս կ՛անդրադառնայ այդ սահմանափակումին, մինչ կ՛արտայայտուի Արեւմտեան աշխարհի հարցերուն մասին, որակապէս նոյնքան յաջող ակնարկներով ու ակնարկութիւններով։ Երկու օրինակ միայն.

«Փոքրիկ տղաս օրն ի բուն կը ճռուողէ, բայց րոպէ մը որ ձայնը կտրեց՝ մայրը, գիտնալով պատճառը, քովը կը շտապէ, «Աշոտիկ, ա՞յ կ՛ընես» ըսելով։

Իտալիան, որ ժամանակ մը Մուսոլինու բերնով կը ճռուողէր Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ հետ, աս չորս ամիս է ձայնը կտրեր է։ Անպատճառ «այ» կ՛ընէ։

Թերթերը կ՛ըսեն, թէ մութին մէջ Խորհրդային Ռուսաստանին դուռները կը փնտռէ։» (43)։

Կամ՝

«Թէեւ կտրուած ենք դուրսի աշխարհէն ու կ՛ապրինք խորհրդային սնդուկին մէջ, բայց բանալիին ծակէն անգամ կ՛երեւի, որ քաղաքական հորիզոնին վրայ բաներ մը կը դառնան։

Թուրքիա, օրինակ, «մարդասէր» է դարձեր եւ «սիրով» տեղ կու տայ Իտալիայի գաղթականներուն։ Այո՛, Թուրքիան մարդասիրութեան վարժանքներ կ՛ընէ։ Այսօր Իտալիոյ կը սիրէ, վաղը Անգլիոյ, միւս օրը Ֆրանսիոյ...»(44) ։

բ- Դիոգինէս եւ Նարգիս

Վերառնելով այս մասի սկիզբը կատարած նկարագրաբանական բնորոշումներս, նախ, Լեռ Կամսարի մօտ կ՛ուզեմ ուրուագծել «դիոգինեան» տիպարը։

Ամենաբնորոշ գիծը այս տիպարին՝ անկեղծութիւնը։ Անկեղծութիւն՝ մինչեւ հակա-ընկերայնութիւն, «անպատկառութիւն»։ Իր նախկին բարեկամ եւ ապա «տաղանդաւոր զրպարտող» Չարենցի բառերով՝ «ցինիկ», ուրեմն շնական, անկեղծութիւն։ Որ՝ յարաբերական վերաբերմունքէն՝ կը հասնի մինչեւ արհամարհանք՝ սեփական արտաքինի հանդէպ - ինչ որ կ՛երեւի օրագիրի հետեւեալ տողերէն..

«Ճիշդն ասած, մի վերարկուի ու մի գլխարկի գնողունակութիւն ունեմ, այդքան փող կայ մօտս, բայց ո՛չ նոր վերարկու եմ գնում, ո՛չ գլխարկ (...) Հիմա նոր կոստում (...) կրում են միայն «գիտական աշխատողները, գրողներն ու պատասխանատու աշխատողները»։(...) նրանց չնմանուելու համար պատրաստ եմ ... անգամ Ադամի մերկութեամբ պտտել։ (...) [նրանք] աչքը Ստալինին տնկած, սպասում են մի բան մտածի, որ իրենք այդ միտքը քջջեն ու ապականեն ողջ գիտութիւնը (...) Ո՛չ, թողէք ես կարկատած հնոտիներով քայլեմ այնպէս, ինչպէս քայլում են մեր երկրում բոլոր ինքնուրոյն, լուրջ ու ազնիւ մարդիկ»(45)։

Այլ տեղ, մղձաւանջ դարձած բնակարանի հարցը մեկնաբանելով, ուղղակի ինք պիտի յիշէ շնական փիլիսոփան. «Խօսելով ըստ էութեան, ասեմ, որ ես, որպէս մարդ, շատ եմ սակաւապէտ, Դիոգինէսի տակառի մէջ էլ կարող եմ ապրել...» (46)։

Նոյն կեցուածքին մէկ այլ դրսեւորումը՝ խորշանքը ճանաչումէ, մեծարանքէ։ Իսահակեանի 80ամեակի յոբելեանին առթիւ, Լեռ Կամսար կը գրէ.

«Աւետիք Իսահակեանը չնայած քառասունհինգ տարի է, ինչ շոյւում է այս կառավարութեան կողմից, դարձեալ մեծարանքին չդիմացաւ (...) Խեղճ բանաստեղծը սա մի ամիս է՝ պառկել, անկողնում կը տնքայ (...) Ինչ պիտի լինի իմ դրութիւնը, եթէ, տէր մի արասցէ, կառավարութիւնը կամենայ իմ ութսունամեակն էլ այսպէս տօնել։

Ես (...) ինչպէ՞ս պիտի դիմանամ այդ մեծարանքի կարկուտին (...) Ես զզւում եմ արիւնոտ ձեռքերով շոյուելուց» (47)։

Երգիծաբանին մօտ, ընկերայնօրէն «անպատշաճը» ըսելու հակումը զինք երբեմն անվարան կը տանի մինչեւ խորհրդային... արտաքնոցները, բառի փոխաբերական թէ՝ իրական իմաստներով։

«Մինչեւ 28 թիւը պետութիւնը ուժ ունէր՝ ահագին տուներ կառուցեց Երեւանի մէջ։ 28ին ուժը պակսեց՝ հազիւ կը քանդէր միայն։ Հիմա քանդելու ուժ իսկ չի մնացեր վրան, հիմա ուժ չունի անգամ ոտքի ճանապարհ երթալու՝ հիմա կը կեղտոտէ վրան։

Ո՛ր պաշտօնատունը կ՛ուզես մտիր՝ արտաքնոցները լեցուած են։ Անասելի հոտը վարակեր է՝ դուրսէն այնքան քանդակազարդ Հոկժողկոմատի շէնքը, եւ առանց թաշկինակը քթին սեղմելու անհնար է ներս մտնել (...)։ Ի տես այս երեւոյթին՝ չեմ կրնար չբացականչել.

- Ո՜վ Աստուած, իր կեղտոտութիւնը ափ մը հողով ծածկող կատուի մը առաքինութիւնը տուր սա մեր «Ամերիկային հասնող ու անցնող» կառավարութեանը...» (48)։

«Մեծ»երու մեծութիւնը լրիւ անտեսող մարդն է Լեռ Կամսար։ Իր զանազան «զրոյցները» աշխարհահռչակ դէմքերու հետ՝ այդ անտեսումին, հեգնական մտերմութեան կնիքը կը կրեն միշտ։ Ինչպէս Քարլ Մարքսի ուղղուած իր մի քանի «դիմումներուն մէջ».

«Կա՜րլ Մարքս, է՜յ, ի՞նչ ես տապանաքարը քաշել գլխիդ՝ պառկել Անգլիայում։ Վե՜ր կաց, վե՛ր կաց, տես քո հիմնադրած սոցիալիզմն ինչ օյին բերեց աշխարհի գլխին։

Զարմանում եմ։ Դու խելքը գլխին գերմանացի էիր, ինչպէ՞ս կարողացար այսպիսի յիմար թէորիա ստեղծել եւ փաթաթել մարդկութեան վզին։ (...) »(49)։

Ուրիշ տեղ՝

«Ո՜վ Գրիգոր Լուսաւորիչ, բաւական է պատմութեան գրքերում դարերով պատմես քո քաշած տանջանքների մասին։

Տասնհինգ տարի Խոր վիրապում ապրելն ի՜նչ մեծ տանջանք է։ Ճիշտ է, այնտեղ կային օձեր եւ կարիճներ, բայց (...) կ՛երեւի «անմեղ» մարդու չեն դիպչում նրանք։

Դու «Խոր Վիրապ» արի ու Սովետական Ռուսաստանում տես(...)»։

«Տրդատ թագաւորը քեզ գլխիվայր ծառից կախեց ու քացախ լցնել տուեց յետոյքդ, իսկ սովետական կառավարութիւնը մեզ ծառից կախել եւ նոյն տեղը սոցիալիզմ է լցնում։

Սոցիալիզմը քացախ չէ, հա՜, այդ լաւ իմանաս...» (50)։

Դիոգինեան այս «ցինիկութիւն»ը դրսեւորում կը գտնէ նաեւ իր անձնական-ընտանեկան կեանքին մէջ։

Մայրական պատկերը, այս բիրտ իրապաշտութեան լոյսին տակ, կը մերկանայ իր «սրբութենէն»։ «Երբ կ՛երգեմ -կ՛ըսէ- Շահազիզին «Ես լսեցի մի անուշ ձայն, իմ ծերացած մօր մօտ էր» երգը, մօր կարօտէն քիչ կը մնայ, որ լամ։ Բայց երբ կը նայիմ կենդանի՝ իննսուն տարեկան մօրս, իր դարն ապրած, եսասէր, փնթփնթան (մարդ կը դժուարանայ վերարտադրել հոս՝ իր շարած բոլոր որակումները - Յ. Ք.) այդ պառաւին, որ օրն ի բուն թախտի ծայրին նստած է...» եւն.։ Եւ աւարտին՝ կը հասնի թեւաւոր խօսքը. «Մօրը դիտելու է մանուկի աչքերով միայն»(51)։

Կեանքի իր լծակիցը՝ կինը, որ բազմամեայ հոգերէն ու չքաւորութեան խաչը կրելէ սպառած-դառնացած է, այլապէ՛ս կ՛արժանանայ իր «իրապաշտ», յաճախ «ցինիկ» արժեւորումին.

«Ես որ մեռնեմ, պիտի գնամ Սոկրատէսի կողքին թաղուեմ։ Իմ ու Սոկրատէսի մէջ շատ ընդհանուր բան կայ։ Ճիշդ է՝ նրա խելքը չունեմ, բայց նրա կինն ունեմ։ (...) Այս յոյն փիլիսոփան ունենում է մի կին՝ Աստծոյ պատիժ (...)։ Մեռնելուցս յետոյ, ահա այս պատուական մարդու մօտ է որ ուզում եմ գնալ։ Նման զնմանն կը սիրէ, ասում է առածը։ (...) Այսպէս, ես ու Սոկրատէսը, դարդ դարդի տուած, կ՛երթանք շատ երկար...»(52)։

Ի հարկէ, Սոկրատէսի հետ «շատ ընդհանուր բան» ունի մեր երգիծաբանը, աւելի հարազատ ու «լուրջ» գիծեր, քան հոս բերուածը։ Ատիկա՝ վարը։

Աւելի ընդհանրական ու աւելի խարանիչ՝ Չարենցի «ռոմանս անսէրեան» շրջանի մասին իր հոյակապ երգիծա-վերլուծումը (1923) (53) , ապա անոր բարոյական-քրէական սայթաքումներուն առիթով յետադարձաբար ներկայացուած իր դիրքաւորումը իսկապէս բառերը չծամող «ցինիկ անկեղծ» նկարագրի կնիքը կը կրեն։

Քանի մը տող՝ այս վերջին դիրքաւորումէն.

«Ես ու Չարենցը երկար տարիներ մտերիմ ընկերներ էինք եւ իբրեւ գրողներ՝ փոխադարձաբար գնահատում էինք իրար ու յարգում։

Այդ՝ այնքան ժամանակ, երբ դեռ չէր սկսել իր այլանդակ սեռական սանձարձակութիւնները։ Իսկ այն օրուանից երբ սեռական կեանքում այլասերուեց՝ խտրութիւն չդնելով մարդկային երկու սեռերի միջեւ, օրիորդների հետ սկսեց ատրճանակի լեզուով խօսել եւ սրա-նրա վրայ կրակել, յետոյ բանտարկուել, ես թողի նրա բարեկամութիւնը, եւ մի ֆելիետոն գրեցի, որի պատճառով թշնամացանք...»(54)։

Շնական փիլիսոփայի «անպատշաճ» լեզուն կանգ չ՛առներ հոս. կ՛անցնի աւելի անդին - մանաւանդ երբ՝ միշտ հեռու ձրիութենէ՝ պէտք է վկայել վարչակարգի ընդունած հրէշային անմարդկայնութիւններուն մասին.

«Ասում են՝ երկրագունդը ... իր առանցքի շուրջն է դառնում... Բայց ես այդ բանը ոչ տեսնում եմ, ոչ զգում։ Ի՞նչ կարող եմ ասել։ (...)

Ես պատմել եմ ուզում աչքովս տեսած մի առանցքի մասին, որի շուրջն իրօք որ շարժւում է աշխարհը, եւ այդ առանցքը (սիրտներդ պինդ բռնէք՝ չվախենաք) մարդու առնանդամն է... Այո, ողջ կենդանական աշխարհը այդ անամօթ առանցքի շուրջն է դառնում դժբախտաբար»։

Ու կը պատմէ նախկին բանտապետի մը զրոյցը՝ իր «նախկին կոմունիստ» ընկերներուն հետ։ Տեղի չգոյութեան պատճառով հրահանգ ստացած կալանաւորները «մաղելու»՝ «այբբենական կարգով» գնդակահարելու, սարսափահար կիները կանչելով՝ «ի տրիտուր իմ հաղորդած «լաւ լուրերի» (ամուսիններու իբրեւ թէ մահէ փրկուած ըլլալուն մասին) ժամադրութիւն էի նշանակում՝ հիւրանոցում յատուկ այդ նպատակի համար վարձած սենեակում, ընդունում էի գիշերները, ու... փառաւորուի՛ր, Վարդան...

Ամբողջ երեք տարի գիշերներն իմ օգնականին հրաման էի տալիս նրանց ամուսինները տանել ու գնդակահարել, իսկ ես հիւրանոց էի շտապում՝ նրանց կանանց վայելելու...»

Երգիծաբանը կը յարէ.

«Ահա քեզ առանցք, եւ իրօք որ անամօթ առանցք։ Մարդկային այս անլուր արհաւիրքի ժամին, փոխանակ մի պահ կանգ առնելու, անպատկառօրէն շարունակում է իր պտոյտը» (55)։

Կրնան անպատկառ հնչել նաեւ երգիծաբանին կրկնուած զրոյցները «Աստուծոյ հետ», մանաւանդ հաւատացեալ կամ աւանդապաշտ ականջներու։ Երբ, օրինակ, կը պատմէ՝

«Երկնքում ման էի գալիս. Աստուծոյ դռնից անցնելիս, ասացի մի մտնեմ՝ տեսնեմ ի՞նչ է անում մեր բիձէն։

Տեսնեմ՝ ինչ որ թղթեր առաջին՝ գծագրում է։

- Ա՛յ Աստուած, ի՞նչ ես անում։

- Նոր մարդ եմ ստեղծելու, պրոեկտ եմ կազմում։

... - Եթէ չես նեղանայ, քեզ մի խորհուրդ տամ...»։

Ու պահ մը «զրոյցէ» ետք՝

«Վեր կացայ գնալու։

- Ո՞ւր,- ասաց Աստուած,- նստիր տիեզերքն էլ կառուցենք, ապա գնա։

Բա՛ն չունես,- ասացի,- կարագի հերթ եմ պահել։ Ես իմ կէս քիլօ կարագը թողնեմ՝ գամ քեզ համար տիեզե՞րք կառուցեմ։»(56) ։

Աւելի անդին՝

«Աստուած ըսի՝ Քրիստոսը միտքս ընկաւ։

Հետաքրքիր է՝ այդ տղան ի՞նչ է անում հիմա երկնքում։

Աստուած, ինքզինքը հազար տեսակ ասէկոսէների ենթարկելով, [նրան] ունեցաւ Մարիամից։ Դրանով ուզում էր մարդկութիւնը փրկել՝ փրկեց։ Հետեւաբար, նրան այլեւս անելիք չի մնում. ինչո՞ւ շտատների կրճատման տակ չի դնում նրան...» (57)։

Սկեպտիկ-ակնոսթիք մարդու գունաւորում մը, համատարած աստիճանաչափի վրայ, զգալի է յաճախ լեռկամսարեան աշխարհի հորիզոնին։ Հոս՝ օրինակ մը միայն, ուր կը շեշտուի հայեացքներու այդ երանգը.

«Երբ ես ինքս ինձ հետ համագումար կամ որեւէ «պլենում» եմ գումարում, այնտեղ այնքան բազմազան կարծիքներ են յայտնւում, որ չգիտեմ՝ որին հետեւեմ։ Քուէարկութեանն էլ ոչ մի կարծիք մեծամասնութիւն չի շահում, ու ես մնում եմ շուարած։

Օրինակ։

Մի կարծիք իմ մէջ վեր է կենում եւ ասում, որ ազգութիւնները աւելորդ բաներ են։ անվերջ պատերազմների պատճառ...

Գեղեցիկ կարծիք է, չէ՞...

Բայց դուք տեսէք, թէ այս գեղեցիկ կարծիքը ինչպէս է հերքում իմ երկրորդ կարծիքը...» (58)։ Ու կը շարունակուի...

Այս Դիոգինէսը իր կողքին կը պահէ Նարգիս մը, պիտի թուէր՝ իրեն հակադրուող, բայց խորքին մէջ՝ կարելի է հաստատել՝ զինք լրացնող։

Նարգիսական վերաբերումի բնորոշ օրինակ, թէկուզ հիւթեղ հիւմորով համեմուած, հատորի սա մուտքը.

«Դուք գիտէ՞ք, որ ես բազմաթիւ շնորհներով օժտուած մի մարդ եմ։ Բայց չեմ խնդրում ձեզ ինձ գովել, որովհետեւ ես ձեզանից աւելի լաւ կարող եմ այդ անել»։

Եւ կը թուէ իր շնորհները, միշտ՝ նոյն հիւմորով - «զարմանալի կոմիկ դերասան» էն՝ մինչեւ ուսուցչութիւն, անցնելով ֆելիետոն-հրապարակագրութենէն ու բեմբասացութենէն։ Ապա, պահելով նոյն անդիմադրելի շեշտը, կ՛անցնի նկարագրային առաքինութիւններուն. «Իսկ ինչ վերաբերում է իմ քաջութեանն ու արիութեանը՝ Աստուած հեռու տանի։ Ոչ չափ եմ ճանաչում, ոչ սահման։

Այն ժամանակ, երբ ողջ Սովետական Միութիւնում մարդիկ անգամ չէին համարձակում տնքալ, (...) ես դուրս եկայ ու հրապարակաւ յայտարարեցի.

- Թուրք կառավարութիւնը լաւ է ձեր կառավարութիւնից...

Իսկ յայտնի է, որ համաշխարհային քարտէսի վրայ Թուրքիան ամենակեղտոտ կառավարութիւնն է։

Դրանից յետոյ, ճիշտ է, ես քսան տարուայ տաժանակրութեան դատապարտուեցի եւ բեւեռ քշուեցի, բայց բեւեռային տարածութիւնն էլ շատ քիչ էր արգելելու համար, որ ես իմ նողկանքը արտայայտեմ բոշեւիկեան կառավարութեանը...

Հիմա ճանաչեցի՞ք ինձ» (59)։

Կը հետեւի այս գիծերուն առնչուող ակնոստիկ-էսթետ գիծերու նոյնքան ուշագրաւ բնութագրում մը.

«Իմ ողջ կեանքում փնտրել եմ մի բան՝ արժանի դաւանելու ու չեմ գտել։ Գիտեմ, սա մեծ դժբախտութիւն է. գիտեմ, հաւատ, կրօն, դաւանանք, աշխարհայեացք, իդէալ - սրանք ձեռնափայտերն են, որոնք մարդիկ բռնում են սովորաբար մօր արգանդից գերեզման գնալու ճանապարհին...»։

Քիչ մը աւելի վար՝ կու գայ ճշգրտում.

«Խօսելով իմ մասին՝ ասացի, որ դաւանանք չունեմ։ Բայց մի՞թէ հնարաւոր է այդ։ Ոչ, ի հարկէ։(...) Ինձ թւումէ՝ նա, ով ասում է՝ ոչ մի դաւանանք չունեմ, ուզում է ասել, որ բոլոր դաւանանքները միասին ունեմ։ Անկուսակցականին ամենայն իրաւամբ պան-կուսակցական կարելի է անուանել։ [Նա] «աչքը դուրս» տղամարդու նման՝ ման է ածում իր ախորժակը բոլոր գաղափարների վրայ։

Ես այդ կողմից կատարեալ Դոն Ժուան եմ։ Գեղեցիկ գաղափար մը տեսնելուն պէս՝ անմիջապէս «նրան ձեռքը կը խնդրեմ»» (60) ։

Եւ դեռ, ուրիշ տեղ (1926 կամ 1927), խօսքը ուղղած Աշոտ Յովհաննիսեանին՝

«... դուք, դաստիարակի մը հոգատարութեամբ, ցանկացել էք, որ ես աշխարհայեացք ունենամ։ (...) Խորհուրդ կու տաք քաղգրագիտութիւն սովորելու։ (...)

Քաղգրագիտութիւնը այնքան, ինչքան հարկաւոր է սոցիալիստ (հետեւաբար եւ կոմունիստ) չլինելու համար՝ գիտեմ։

Գալով դաւանանքիս, ընթացիկները երկուսն են՝ քրիստոնէութիւն եւ սոցիալիզմ, որք հաւասար չափով հաւատք են պահանջում իրենց հետեւողներից. մի բան որ իմ մէջ իսպառ բացակայում է։

Քրիստոնէութիւնը եւ մարքսիզմը, որպէս միտք, որպէս իդէա (որին չպէտք է հասնել), պատիւ է բերում իր հանճարեղ հեղինակներին միայն՝ Քրիստոսին եւ Մարքսին» (61)։

Ինքնուրոյնութեան այս յամառ որոնողը իր շուրջ թութակ-հետեւողներ միայն պիտի տեսնէր անշուշտ։

«Ձեռքս ինկաւ Ռուսաստանի աշխարհագրութեան գիրք մը, որ շատ հին է։

Ինձի եթէ յանձնարարուի կազմել նոր մը, այսպէս կը կազմեմ։

Ռուսաստանը, կ՛ըսեմ, անտառապատ երկիր մըն է։ Ցարի ժամանակ նշանաւոր էր իր սպիտակ արջերով, խորհրդային տարիներուն՝ կարմիր թութակներով։ Այժմ Ռուսիոյ մէջ կը հաշւուի մէկ միլիոն թութակ մօտաւորապէս, որք նոյնութեամբ կը կրկնեն Լենինի ըսածները, շատերը մինչեւ անգամ չըսածները, այսինքն այն խօսքերը, որ Լենինը պիտի ըսէր, եթէ ողջ ըլլար» (62)։

Հաւաքապաշտ համակարգերու ուխտեալ հակառակորդ այս անհատապաշտը իր տեսակէտը ունի անհատի դերին մասին՝ իբր պատմական գործօնի։ Իր օրինակը կու գայ 1950ականներու Արեւմտեան աշխարհէն.

«- Անհատը դեր չունի պատմութեան մէջ,- ասում են այն ժամանակ, երբ հակառակի պէս միա՛յն անհատը դեր ունի պատմութեան մէջ։

Նայեցէ՛ք դը Գոլին։ Տեսա՞ք, ինչպէս իշխանութեան գլուխն անցնելուն պէս՝ «ջրիկ» Ֆրանսիան յանկարծ պնդացաւ։ (...) Ապա նոյն դը Գոլը Ֆրանսիայի մազերը կը խուզի, կ՛ուղարկի բաղնիք եւ կ՛ասի.- Գնա՛, սրանցից յետոյ գաղափարների հետ զգուշ վարուիր, մի անգամ որ աղտոտուեցիր՝ քեզ մաքրող չի լինի...» (63)։

Անհատի դերի շեշտումին զուգահեռ, կ՛արտայայտուի ընդհանուր վերապահութիւնը՝ բոլոր հաւաքական օրգաններու հանդէպ - եկեղեցի ու պարտիա՝ «նոյն տոպրակի մէջ».

«Փողոցում քահանայ տեսայ։ Այնպէս հաստատուն քայլերով եկեղեցի էր գնում, կարծես, իրօք, Աստուած գոյութիւն ունի։

Մինչդեռ եկեղեցի, Կենտկոմ, մարքսիզմ-լենինիզմի ինստիտուտ եւ նման վիճելի հիմնարկներ գնալիս՝ նրանց տէրտէրները պէտք է տարակուսելի ընթացք առնեն, երբեմն ետ դառնան, ապա շարունակեն, ամէն նոր քայլին երկար ու բարակ դատեն, ու եթէ հիմնարկի շէնքին հասնելիս անգամ համոզուեն, որ սուտ հիմնարկ են մտնում՝ անմիջապէս ետ դառնան, ճշմարիտ գործին հետեւեն» (64)։

Յարակարծային, պարադոքսալ իրողութիւն մը սակայն, որուն կրնանք հանդիպիլ ճի՛շդ լեռկամսարեան տիպի հարուստ անհատականութիւններու մօտ.- Այս Դիոգինէս-Նարգիսը, ցինիկ-անկեղծ ու անհատապաշտ, տէր է յուզական-զգացական հոծ աշխարհի մը՝ բացուած դէպի դուրս։ Հոծ աշխարհ՝ որքան ալ ծածուկ, որքան ալ պարագայաբար երեւան ելլող։

Զգայուն ու այլասէր, մարդասէ՛ր-ընկերասէր մարդու այդ աշխարհին յայտնաբերիչ են ճգնաժամային կացութիւններ, ինչպէս չեկայի ուղղած իր մերժումը՝ Ստ. Զօրեանի, Աւ. Իսահակեանի եւ Գ. Լեւոնեանի մասին «տեղեկագրելու», եւ... իր բացայայտում-ազդարարութիւնը անոնց՝ այդ մասին - իրեն համար այնքան վտանգաւոր քայլ ։ Նոյնքան յայտնաբերիչ՝ իր ողբերգական կապը՝ ուշ գտնուած սրտակից բարեկամ Սիմէոն Կիւլոյի հետ, որ ապա Չեկայի կողմէ թունաւորումով պիտի սպաննուէր։ Ողբերգական եւ յուզիչ պատմութիւն, ուր Լեռ Կամսարի՝ Կիւլոյի ուղղած նամակները կը յայտնաբերեն պատանեկան թարմ զգայնութիւն, անմարդ-անընկեր մնացած հոգիի կանչ։ Եւ որ անջատ թղթածրարի մը նիւթը կը կազմէ ...

Աւելի առօրեայ, ընթացիկ դրսեւորումներ ալ չեն պակսիր՝ զգայուն Լեռ Կամսար մը յայտնաբերող։ Առօրեայի այդ զգայնութիւնը կ՛արձագանգէ... իր պարտէզը տնկուած թթենիին ուղղած բառերէն.

«Աշխարհում իմ միակ բարեկամը, իմ մտերիմ ընկերը, իմ գաղափարակիցը, իմ մինուճար թթի ծառն է, պարտէզումս տնկուած։

Իսկական կեանքի ընկեր։ (...) սարսափահար տուն եմ գալիս եւ փաթաթւում իմ թթի ծառին, որպէս միակ բնական արարածի, որը ոչ թէ մեռնում է օրեցօր, այլ աճում է, բարձրանում եւ փարթամանում»։

Ու իբր այս սիրոյ ու հարազատութեան աւելի՛ խոր հիմնաւորում՝

«Սովետական կառավարութիւնը քառասուն տարուան մէջ էլ բանտ չթողեց, էլ աքսոր չթողեց, միչուրինեան բոլոր փորձերը կատարեց վրաս, որ ինձ վրայ կոմունիզմ բուսցնէր, բայց ես մնացի «թթի ծառ»՝ հաւաքելով դրա համար իմ բոլոր ուժերը...

... սովետական մարդիկ իրենց կախովի «պտուղների» հետ միասին (...) գերեզման պիտի մտնեն անյուշ ու անյիշատակ, մինչդեռ ես իմ մեռնելուց յետոյ էլ պիտի ապրեմ, որպէսզի ապագայ ազատ սերնդին իմ քաղցր, իմ մեղրածոր «թութը» հրամցնեմ։

Թթի ծառ, հոգեակս, եկ գրկեմ քեզ ու անվերջ համբուրեմ» (66)։

 

գ- Բանական Սոկրատ մը

Լեռկամսարեան անհատականութեան մասին սկզբնական բնութագրումս կը ներառէր նաեւ «սոկրատեան» բնորոշուած երես մը։ Այսինքն՝ նախ՝ սոկրատեան տիպի «իրոնիայով» (որ՝ ուշադի՛ր՝ հեգնանքէ տարբեր՝ այս համագիրի մէջ հոմանիշ է քննականութեան, երեւոյթներու տեւական հարցապնդման...), սոկրատեան «միամտութեամբ», աննախապաշարութեամբ։ Երես՝ որ նաեւ կը բնորոշուի անճկելի, խիզախութեան հասնող բայց միշտ զուսպ պարկեշտութեան գիծով մը։ Որ կ՛երեւի՝ օրինակ՝ Աշ. Յովհաննիսեանի ուղղուած նամակէն, որուն յղուեցայ արդէն.

«Ընկեր Աշոտ, եթէ ես զուրկ լինէի աշխարհայեացքից, ինչպէս դուք էք կարծում, 21 թւին, երբ Թաւրիզից վերադարձայ, շատերի նման կուս. շարքերը կը մտնէի, ու ես էլ Չարենցի նման խորհրդային փողերով Եւրոպա կ՛երթայի ու այնտեղի կաֆէ-շանտանների կոյսերին աւետիք կու տայի, եւ ոչ թէ սիոնի աղքատների նման մայթերի վրայ այս ու այն «պատասխանատու ընկերոջից» պաշտօն կը մուրայի ամբողջ վեց տարի»։

Սոկրատեան կեցուածքը, գիտենք, կը բովանդակէ նաեւ քաղաքացիական գիծ մը, վերապահօրէն «պարտաճանաչ» գիծ - ա՛յն՝ որ հելլէն իմաստունը պիտի մղէր ընդունելու անարդար մահավճիռը եւ մոլեխինդի բաժակը...։ Քաղաքացիական շեշտուած գիծ, որու մասին կը վկայեն Լեռ Կամսարի գործօն մասնակցութիւնը Վանի հերոսամարտին, ապա կամաւորական տարազով՝ ներկայութիւնը Սարիղամիշ՝ 1918ին (ուրկէ ճակատի հրամանատար Դրօ Կանայեան զինք ետ թիկունք պիտի ղրկէ՝ «Քեզ որ մի բան պատահի՝ բա մեզ ո՞վ է ծաղրելու, գնա, ա՛յ մարդ, գնա՛, քո գործն ուրիշ է, դու քո գործով զբաղուի»(67) առարկութեամբ ։ Կամ՝ 1921ի փետրուարէն ու ապրիլէն ետք, Պարսկաստան նահանջին իր մասնակցութիւնը, դրդուած կացինահար զոհերուն թաղում նախաձեռնելու քայլին, որուն համար... պատիժ կը սպառնար իրեն եւ գործակիցներու:(68) Նոյն քաղաքացիական գիծը կը խօսի իր մէջ, երբ՝ արտասահման անցնելու պարբերաբար յայտնած իր փափաքին ակնարկելով՝ կը ճշդէ.

«Մեզ սաստիկ արգելուած է արտասահման գնալը, դրա համար էլ սաստիկ ցանկանում եմ արտասահման գնալ։

Եթէ արտասահմանի դուռը ազատօրէն բաց լինէր մեր առջեւ, կարծում էք կ՛ուզենայի՞ գնալ։ Բնա՛ւ երբեք։ Ո՞վ իր հայրենի երկիրը թողած՝ պանդխտութեան ճամբայ բռնի։ Ոչ ոք» (69)։

Ապա՛. կուսակցութիւններու եւ քաղաքական գործիչներու քննադատ ու ձաղկիչ այս անկուսակցականը, իր իսկ բառախաղային բնորոշումով՝ «պանկուսակցականը», որքան անխնայ՝ նոյնքան արդար է եղած միշտ։ Եւ գիտցած է գնահատել նախախորհրդային քաղաքական այն ուժերը, որոնք, հանրապետական խորհրդարանի մէջ իրեն «չէզոք պատգամաւորների լիդերի»(70) աթոռը առաջարկելէ ետք (առաջարկ՝ որ ինք պիտի չընդունէր անշուշտ), կը շարունակէին տեսնել ու գնահատել իր խայթոցներուն բուժիչ յատկութիւնը։

Խորհրդային տասնամեակներու թաւալքին հետ, երգիծաբանը կարօտով ու աճող գուրգուրանքով պիտի վերյիշէ այսպիսի բարքեր ու վերաբերում, անհամեմատ աւելի պարկեշտ ու դեմոկրատական՝ քան սպաննող ներկան։ Սկսած առաջին տասնամեակէն, ուր իր անսպառ հեգնանքին թիրախը կը դառնան խորհրդային մամուլի մէջ «Դաշնակցութեան մահը» աւետող ամէնօրեայ լուրերը,- անցեալ/ներկայ այս հակադրումը աստիճանաբար պիտի դառնայ աւելի շեշտակի, ոգեկոչումները՝ աւելի կարօտալի։ Հոս մի քանի կարճ ակնարկութիւն միայն.

«Այն ժամանակ, երբ մեր երկիրն ազատ էր, մարդիկ ունէին ոչ միայն մասնաւոր սեփականութիւն, այլ սեփական համոզմունք (...) Կար մրցում ամէն բանի, հետեւաբար կեանք կար ամէն բանում (...) կուսակցութիւնների լիդերներ բեմ էին բարձրանում իրենց գաղափարները տարածելու, մէկը ծափահարւում էր, միւսը շւացւում, լինում էին բացճակատ յաղթողներ (...)» (71)։

Այսպիսի կարօտի արտայայտութիւն է այն դրուագը, ուր՝ դաշնամուրին առջեւ նստած՝ «Կարկուտ տեղաց...» կը նուագէ, «մի կողմից էլ Սա դաշնակցական երգ է...» մտածելով եւ մտովի զինք ձերբակալելու գալիք չեկիստներուն պատասխանելով... (72)։

Կամ երբ կը յայտարարէ՝

«Հայ իրականութեան մէջ, Դաշնակցութիւնն եղել է այն, ինչ Մամիկոնեան նախարարութիւնը հնում։

Այսինքն։

Երբ հայ ազգը իր ամէն տեսակ նեղութեան մէջ օգնութեան է կանչել, անմիջապէս իր սուրն առած նրան օգնութեան է փութացել, չխնայելով իր կեանքը...» (73)։

Անշուշտ երգիծաբանը առաւե՛լ «լեռկամսարեան» է, երբ քաղաքական ուժերը կը գնահատէ՝ ո՛չ կարօտի զգացական մղումներով, այլ ազատութիւններու յարգանքի եւ մարդկայնութեան չափանիշներով։ Ինչպէս, երբ՝ վերահաստատելով անկախ մարդու իր այդ կարգավիճակը ի պէտս «Սովետական Հայաստանի» բութ խմբագիրին ու Կենտկոմի, կը յայտարարէ. «Ես որ դաշնակցական թերթերում գրում էի՝ դաշնակ չէի, հիմա էլ՝ որ ձեր թերթումն եմ գրում՝ բոլշեւիկ չեմ...», ու կ՛աւելցնէ՝ «Ձեր թերութիւնները կը ծաղրեմ այն թափով, ինչ դաշնակցականներինն էի ծաղրում իրենց թերթերում...» (74)։ Կամ երբ կը յիշէ. «Դաշնակցութիւնը ինքն իր ձեռքով էր փակցնում իր հիւանդ տեղերին ինձ, եւ ես ձեռաց առողջացնում էի նրան»(75)։

Նոյն այս գիծը պիտի թելադրէ երգիծաբանին փորձել իրաւախոհութիւն, կոմպրոմիս՝ կրկնուած դիմումներով վարչակարգի մեծերուն։ Ի հարկէ՝ ձախողութեան դատապարտուած դիմումներ, քանի իրեն համար բացարձակ նախապայման պիտի պահէր պարկեշտութիւնն ու արժանաւորութիւնը։

Երբ կը հակինք իրաւախոհութեան այս փորձերուն վրայ, հարկ է անդրադառնալ կարիքի ահաւոր բեռան մասին, որ երկար տարիներ ծանրացեր է երգիծաբանի ուսերուն։ Այս մէկը՝ կ՛առնչուի Չարենցի ղեկավարած «Զտումի» պատմութեան.

«Աստուած իբր գերագոյն պատիժ Ադամին տուեց իր ճակատի քրտինքով աշխատելու եւ ապրելու պատիժը. այսօր այդ պատիժը պարգեւ է արդէն, որից [զրկում են] ինձ, չասելով սակայն՝ ինչո՛վ պիտի ապրեմ դուրս գալով «դրախտից»։

Եթէ խնդիրը ինձ, կնոջս եւ 90ամեայ մօրս վերաբերէր՝ ոչինչ. ես կ՛օգտուէի «Սոկրատէսի բաժակից» առանց ամենայն ափսոսանքի (...) Ծերունի մօրս կը հրամայէի արագացնել քայլերը, մի բան էլ կինս կ՛անէր։ Բայց բանը նրանում է, որ ես միակ կերակրողն եմ երեք փոքրիկների, որոնցից մեծը միայն վեց տարեկան է, եւ որոնք, տանը նստած, ողջ օրը «Լենին պապի» են մեծարում եւ «Տրակտոր ջան» երգում (...) Նրանց հետ ի՞նչ պիտի անել» (76)։

Իրաւախոհական դիմումի օրինակ՝ կենտկոմի քարտուղար Զարոբեանի ուղղած նամակներէն մէկը.

«[Զ. Գրիգորեանին] դիմեցի եւ հետեւեալ պատասխանը ստացայ.

- Մենք առայժմ սուր ֆելիետոնի կարիք չունենք։

Պատասխանեցի.

Ես բութ ֆելիետոն էլ կարող եմ գրել, եթէ այդ Ձեզ հարկաւոր է» (77)։

Իրաւախոհական հակումը պարագայական չէ միայն. աշխարհայեացքային ամբողջ խորք մը ունի.

«Մէկը եթէ ինձ հարցնելու լինի՝ ի՞նչ հասարակարգ ես ցանկանում, ես կը պատասխանեմ՝ մի հասարակարգ, ուր մարդ ազատ լինի իր բոլոր գործերում եւ վերանայ միջամտութիւնը։ Այսինքն՝ անարխիզմ։

Ու եթէ այդ մէկը, ընդառաջելով իմ ցանկութեանը, սկսի պետական չափառները քանդել, ես նրա ձեռքը պիտի բռնեմ ու աւելացնեմ անմիջապէս.

- Այո՛, բայց հնարաւոր չէ այդ։ Մենք Ռոբինզոն Կրուզօ չենք ու չենք ապրում մենաւոր կղզում...» (78)։

Իրաւախոհական գիծը կը դադրի տիրող ըլլալէ - մանաւանդ երբ զուր անցած են բանական «զիջումի» բոլոր քայլերը, գզրոցային մնալու դատապարտուած ձեռագիրներու տրցակներ ձգելով միայն իրեն (առաւել՝ անոնց բռնագրաւման ու հետեւող պատուհասումին վտանգը)։ Տիրողը հոս՝ անզիջող սկզբունքայնութիւնն է, թէեւ Դիոգինէս-Կամսար պիտի չախորժէր այս բառերէն - այնքան բնական է իր մօտ ու ինքնաբուխ՝ սկզբունքային այդ պարկեշտութիւնը։ «Պլենում»ի ահաւոր երգիծա-պարսաւագիրը դրօշի պէս ծածանեցնող երգիծաբանը, այսպէս, իրաւացիօրէն պիտի մեղադրէ «մեր պատուարժան գրողներէն Իսահակեանն ու Շիրվանզադէն», որոնք «Փարիզէն խորհրդային իշխանութեան կողմէ Հայաստան են հրաւիրուած, ամսական 250 ռուբլով սոցիալիստ ըլլալու համար...։ Յիշեալ գրողները ըստ ռոճկացուցակի փետրուարի 15ին արդէն սոցիալիստ են եւ խզեր են իրենց բոլոր կապերը ազգային շրջանակներու հետ ... Ահա այսպէս կ՛ըլլայ բոլոր գրողներուն վախճանը, որոնք իրենց քարոզած «անկաշառութենէն» ու «մաքրութենէն» պատառ մը չեն կտրեր անդին դներ, իրենց ծերութեան օրերը զարդարելու եւ պատուով մեռնելու համար...» (79)։

Ճիշդ է, որ Իսահակեանի հանդէպ այս խստութիւնը պիտի մեղմանայ, յայտնօրէն՝ յետագայ անձնական շփումներու ու համակրանքի իբր հետեւանք - առանց սակայն լրիւ անհետանալու։ Այս վերաբերումին անդրադարձ եղաւ աւելի վեր։ Նոյնպիսի ներողամիտ, համակրական վերաբերում կը հաստատենք Ստ. Զօրեանի հանդէպ, որուն ուղղուած իր նամակը (1965), սիրալիր բայց մեղմօրէն մեղադրական, շատ բնորոշ է դարձեալ.

«... ես մեծ հաճոյքով եմ կարդում քո պատմուածքները ... Դու զուսպ ես եւ չափաւոր ոչ միայն քո գրուածքներում, այլեւ քո առօրեայ կեանքում ...Դու որպէս իսկական գրող, ճիշդ է որոշ տուրք տուիր սրանց արտառոց սոցիալիզմին (...), բայց ով քեզ անձամբ ճանաչում է՝ գիտի դրանք ոսկորներ էին, որոնք գցեցիր «շան» առաջ, որպէսզի թոյլ տայ քեզ զբաղուել իսկական արուեստով։

Ստեփան, դու շատ լաւ գրող ես, ապրե՛ս, աւելի Զօրեան դառնաս։ Բայց...

Բայց դու մի մեծ մեղք ունես։ Դու սքանչելի պատկերացնում ես անցեալը, զանց առնելով քո ապրած դարաշրջանը...» (80)։

«Անցեալապաշտութեան» նոյն մեղքով պիտի ամբաստանուին նաեւ Դեմիրճեան, Ն. Զարեան եւ այլք։ Տեղի տալով հեգնական մեկնաբանութեան մը. «Այսքա՛ն էլ բուռն զզուանք դէպի սովետական կարգերն ու իր թեմաները...» (81)։

Հակադիր ուղղութեամբ մը, երգիծաբանը կը շնորհաւորէ Շոլոխովը, որ՝ «մեծ գրող՝ (...) գրում է միայն ճշմարտութիւնը» ։

«Երբ ես կարդացի նրա «Հերկած խոպանի» առաջին հատորը՝ ասացի։

- Սրա երկրորդ հատորը չի լինի։

Եւ իսկապէս էլ, նրա երկրորդ հատորը չգրեց Շոլոխովը։

Ինչո՞ւ։

Որովհետեւ նա իր վէպի առաջին հատորում միանգամայն ճշմարտացիօրէն տալով բոլշեւիկների՝ հին կարգերը տապալելու պատմութիւնը, բնականաբար երկրորդ հատորում պիտի տար նոր կարգերի կառուցումն, որ... գոյութիւն չունի» (82)։

դ- Սեփական արժէքի գիտակցութիւնը

(«Արագիլի իրաւունքով»)

Վարչակարգի հանդէպ ատելութիւնը, կենսապայմանի դառնութիւնը եւ կոչումին խորապէս գիտակից արժանաւոր գրագէտի հպարտութիւնն ու յանձնառութեան տրամադրութիւնը, փոխնիփոխ՝ աւելի կամ նուազ շեշտումով, կ՛երեւին բոլոր օրագրային գործերուն մէջ։

Ի հակադրութիւն բազմիցս շեշտուած այս վիճակին՝

«Շատ արժէքաւոր մտքեր ու կարծիքներ ունեմ ես, բայց դռնէդուռ ընկած, ոչ մի սովետական թերթի չեմ կարող վաճառել դրանք ու օրուայ հացիս փողն աշխատել։

Խմբագիրներն ինձ հարցնում են.

- Մարքսն էլ այդպիսի կարծիք յայտնե՞լ է։

- Ո՛չ,- պատասխանում եմ։

- Էնգելսն է՞լ չի յայտնել։

- Ո՛չ։

- Լենի՞նը։

- Ո՛չ (...)

- Մեզ պէտք չեն ուրեմն քո կարծիքները ...

- Բայց յայտնած կարծիքներս ուշադրութեան արժանի բաներ են։

- Եթէ արժէքաւոր լինէին, նրանց կողմից յայտնուած կը լինէին...» (83)։

Վարդան Աճեմեանին ուղղուած նամակը, վերը յիշատակուած, բնորոշ է զայրացած ինքնահաւաստումի, սեփական արժէքի հռչակման՝ ընդդէմ պետա-պարտիական «պատուիրուած» գրականութեան։

«Անմխիթար վիճակ է ապրում ոչ միայն մեր թատրոնը, այլ ողջ գրականութիւնը (...)

Ի՞նչն է սովետական գրականութեան այս անմխիթար վիճակի պատճառը։ Այն, որ մեր ղեկավարները արուեստն ուզում են իսպաս դնել միայն մի գաղափարի, հաշուի չառնելով, որ աշխարհում գոյութիւն ունեն նաեւ այլ գաղափարներ։ Արուեստը գոյութիւն ունեցող բոլոր գաղափարների սինթեզն է։(...) գրողը չի կարող միայն մի գաղափարի երկրպագելով արուեստին ծառայել։

Բայց, սիրելի Վարդան, թողնենք այս բոլորը եւ վերադառնանք իմ պիեսի մասին քո յայտնած կարծիքին։ (...) ես ուզում եմ իմանալ. դու իմ պիեսը քո ո՞ր աչքով ես կարդացել, պետակա՞ն թե մասնաւոր։ Եթէ (...) պետական՝ այդ ոչինչ։ Պետութեան ամէն ինչը փոփոխական է, սկսած ղեկավարներից մինչեւ կոլխոզային սիստեմը, որը հիմա սկսել է սովխոզի վերածուել։

Հիմա՝ խօսքի կարճը։ Դու իմ պիեսը չես հաւանել, այնպէս չէ՞։

Եթէ «Սունդուկեանի թատրոնին» կից գոյութիւն ունենար նաեւ մի «Պնդուկեան թատրոն», եւ ինքս այնտեղ ներկայացնէի իմ պիեսը, դու պիտի տեսնէիր, թէ ինչպէս «Սունդուկեանի» հանդիսատեսները ջրվէժի նման «Պնդուկեան» կը լցուէին տեսնելու ներկայացումս...» (84)։

Իր բազմաթիւ դիմումներէն մէկուն մէջ, Լեռ Կամսար պիտի շեշտէ.

«Ես իմ ժանրի մէջ ներկայիս միակ եւ հայ ժողովրդից սիրուած հեղինակ եմ։ Աւետիք Իսահակեանը 30ական թուականներին ինձ գրում էր Փարիզից. «Դու ամբողջ արտասահմանում միակ կարդացուող հեղինակն ես»։ (...) Նոյն սէրն ու համակրանքը վայելում եմ նաեւ երկրի ներսում։ Բասարգեչարում, ուր ապրում էի քաղաքից վտարուելուս հետեւանքով, իմ տունը ուխտատեղի էր բոլոր այնտեղ այցելողների համար» (85)։

Թէ բառացիօրէն համրութեան դատապարտուած հեղինակը, արժանապատիւ եւ սեփական արժէքին խորապէս գիտակից, ի՛նչ ողբերգութիւն կ՛ապրի,- կրնանք դատել կարդալով այսպիսի համեմատութիւն մը, անսպասելի պաթեթիք՝ երգիծաբանի մը համար.

«Ա՜յ խմբագիր,... ֆելիետոնս բերում եմ քեզ՝ չես տպում քո թերթում. «Սովետական Հայաստանին» եմ տանում՝ չի տպում, բա ես ի՞նչ հող տամ գլխիս։

Յիսուսն էլ մի մսուր ճարեց Բեդղէհէմ քաղաքում ծնուելու համար. ախր ես այդ «մսուրից» էլ զուրկ եմ։ Պէտք է մտնել վերջապէս այն «մօր» դրութեան մէջ, որ տառապում է երկունքի ցաւով ու տեղ չի գտնում ծնելու համար» (86)։

Յայտնաբերիչ գրողի կոչումի՝ նոյնքան որքան յուզական խառնուածքի,- քնարական այս զրոյցը իր թանաքամանին հետ.

«Հոգեակ թանաքաման, ծանր ու քառակուսի քո գոյութիւնը թող անպակաս լինի սեղանիս վրայ։ Ես դեռ շատ ասելիքներ ունեմ։ Քո հիւրընկալ լայն բերանը թող յաւերժ բաց մնայ... Ե՛կ իմ ծուռ գրիչ, եկ «ծուռ նստենք շիտակ խօսենք...» (87)։

Գրողի կոչումի կողքին, կը հանդիպինք երգիծաբանի իրաւունք ու պարտաւորութիւններ յուշող բազմաթիւ արտայայտութիւններու, նոյնպէս տարազուած՝ տպաւորիչ փոխաբերութիւն-համեմատութիւններով։ Երբեմն՝ կրկին՝ ծնունդ տալով թեւաւոր խօսքի անմոռանալի նմուշներու։ Ինչպէս հետեւող երկու օրինակներուն մէջ.

«Անսուրբ թռչուններից՝ անգղն ու արագիլը տրադիցիոն կարգով առանձին իրաւունքներ են վայելում (...) Արագիլին սպանելն անգամ մեղք է համարւում, եւ այդ անճոռնի թռչունը (...) շինում է իր բոյնը մարդկանց տան կտուրին (...) Ինչո՞ւ։

Որովհետեւ արագիլը ոչնչացնում է մարդկանց թշնամիներին՝ կռկռան գորտին, օձին եւ այլ թունաւոր մորեխների։

Եթէ յանձնաժողովը գտնի, որ ես իրաւունք ունեմ ապրել, թող գրի, որ թոյլատրուած է ինձ ապրել այս երկրում արագիլի իրաւունքով...» (88)։

Ուրիշ տեղ. «Ես պրոլետ գրող չեմ, ու գրելիս ոչ թէ Չեկայի կամ Ցեկայի բերնին եմ նայում, այլ ուղիղ առջեւս դրուած տետրակիս։ Ես օազիսի արմաւենի եմ, որ չեմ կարող պտուղ չտալ, անգամ եթէ իմանամ, որ ուտող չի լինի» (89)։

Ինչպէս միշտ, սրտառուչ զսպութիւն եւ արժանաւորութիւն կը բխին Լեռ Կամսարի կեանքի վերջին տասնամեակի հետեւեալ դիմումէն եւս.

«Ես ծեր եմ արդէն եւ տրամւայում երիտասարդ ուղեւորները իրենց տեղն են առաջարկում ինձ, բայց ես գլխումս ունեմ ամբարած բազմաթիւ չասուած մտքեր, որոնց ափսոսում եմ հետս գերեզման տանել։ Ուզում եմ քամել, մզել իմ էութիւնը ու մարդկութեան պիտանի մտքերս աշխարհին թողնել ու հետս գերեզման տանել միայն իմ մահկանացու մասը, որն ոչ ոքի է հարկաւոր...» (90)։

Գրագէտի արժէքի ու արժանաւորութեան թեմայով՝ լեռկամսարեան գործին մէջ յատուկ տեղ ունին, շատ կանուխէն, Յակոբ Պարոնեանի առնչուող ակնարկներ, մի քանի ամբողջակա՛ն գրութիւններ, որոնց կարգին՝ երկու զրոյցներ - «Պարոնեանի գրական հասցէն» եւ «Պարոնեանը Հայաստանում» (երկուքն ալ՝ 1964)։ Նախ՝ հատուած մը առաջինէն.

«Կան աստուածներ, որ իրօք «ամէն տեղ են»։

Դրանցից մէկն է հայ երգիծաբանութեան աստուած Յակոբ Պարոնեանը։

Մենք գրողներ շատ ունենք։ Մանաւանդ հիմա։ Բայց այս գրողներից շատերը չեն համարձակւում առանց իրեն՝ ընթերցողի դուռը ծեծելու ներս մտնել...

Իսկ երբ Պարոնեանն է մօտենում, ընթերցողը, դրան ետեւ սպասողի նման, ոտնաձայնից կռահում է Պարոնեանի մերձեցումը եւ անմիջապէս դուռը բացում է ասելով.

- Ո՞ւր ես. մեռայ քեզ սպասելով։ (...)

«Երգիծաբանութիւնը գրականութեան մէջ ամենադեֆիցիտային «ապրանքն» է։ Կեանքի մէջ շատ կան լալու բաներ, եւ մարդն էլ իր կեանքի վերջակէտը դնում է լացով։

Ձեզ եմ թողնում երեւակայել, թէ այսպիսի մարդը ինչքան պիտի ցանկանայ կեանքի մէջ գէթ մի անգամ ծիծաղել։

Իսկ այդ ծաղրը քեզ կու տայ միայն Յակոբ Պարոնեանը։

Կան, ի հարկէ, նաեւ հնակարկատ երգիծաբաններ, որոնց գործերը, քարթոնից շինուած կօշիկների նման, խանութից տուն գալիս՝ ճանապարհին... ծակւում են։

... Առանց ծիծաղի կեանք չկայ...»

Հատուածը կ՛աւարտի դարձեալ թեւաւոր խօսքով մը. «Ստեղծագործութեան ժամանակ եթէ Աստուածը իր վրայ ծիծաղէր, Աբդուլ Համիտի նման անգութ մարդ չէր ստեղծի» (91)։

Իսկ «Պարոնեանը Հայաստանում» կը բեմադրէ գլուխ-գլխի զրոյց մը՝ Լեռ Կամսարի եւ իր հոգեհօր միջեւ։ Զայն Հայաստան հրաւիրելով, երգիծաբանը, Հայաստանի «թերութիւնները» խոստովանելով հանդերձ, իբրեւ թէ կը փորձէ Պարոնեանը «վերադաստիարակել»։ Զուր ճիգ.

«... Այնքան բորբոքուեց մեծ երգիծաբանը, որ ես վախեցայ այս վիճակով նրան Հայաստան բերել։ Իր զայրոյթը մեղմել փորձելով՝ ասացի.

- Ոտքդ պագնեմ՝ հանդարտուի՛ր։ Ամէն երկիր իր սովորոյթն ունի։ Մեզ մօտ ոեւէ մէկին չի կարելի ուղղակի աւանակ անուանել։ Նա «որոշ չափով» է աւանակ։ Նրանց՝ ում աւանակ ես անուանելու՝ ջորի պիտի ասես նախ. իսկ «չորքոտանի» ասել՝ այդ արդէն անհնար է։ Մեզ մօտ մէկը ինչ յանցանք էլ գործելու լինի՝ երեք ոտից աւելին արտօնուած չի ունենալու։ Երկու, ամենաշատը՝ երեք։

- Ինչո՞ւ, ձեր երկրում ոտքի պակասութի՞ւն կայ։

- Ոչ, ոտներ շատ ունենք, բայց խոմ չի կարելի մեր ունեցած բոլոր ոտները բերել շարել մի յանցաւորի տակ։

- Լա՛ւ, երկու ոտքով ալ կը գոհանամ. տո՛ւր ատոնց անունները, որ «Ազգային Ջոջեր» գրեմ։

- Անուն տալ չի կարելի։ Պէտք է գրես՝ «որոշ մարդիկ» կամ «ոմանք»։

- Անանկ է նէ, ես Հայաստան չեմ գար,- ասաց Պարոնեանը եւ տեղը նստեց։ - Գամ՝ դերանուննե՞ր ծաղրեմ։

[...] - Կը գրէք «Ազգային Փոքրեր»... Ի՞նչ տարբերութիւն։

- Փոքրերի մասին թող փոքր երգիծաբաններ գրեն, ես չեմ կարող...» (92)։

Դառն եզրայանգումներու պահուն եւս, Լեռ Կամսար կը պահէ «մեծի» արժանաւորութիւն ու արժանապատւութիւն.

«Բոլշեւիկեան կառավարութիւնը հեքիաթի ան վիշապն եղաւ, որ նստած իմ եւ ժողովրդի մէջտեղ, արգելեց ամէն տեսակի հաղորդակցութիւն իրար հետ։ Ինձ Բեւեռ աքսորեց ու վառեց գրքերս, որ չկարդան, վերադարձիս էլ այնպէս խցեց բերանս, որ ծպտուն չհանեմ։

- Ինչո՞ւ։

- Որ չգոռամ ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆԸ...» (93)։

ե- Էական անհեթեթութեան մը գիտակցութիւնը

(«Մի գրչախաղ գոյութիւն չունեցող թղթի վրայ...»)

Երգիծաբանը յաճախ ուրուագծած է կենսապայմանի դաժանութիւնը՝ խորհրդային դրախտի ծոցին։ Բայց «Ով եմ ես» ինքնաներկայացումը, որ մասամբ վկայակոչուեցաւ արդէն, իր շարունակութեան մէջ կը հասնի աննախընթաց ուժգնութեան մը.

«... Իր ողջ կեանքում գազանանոցի նեղ վանդակի մէջ փակուած կապիկի կեանքն ուսումնասիրելով՝ կարո՞ղ ենք կարծիք կազմել կապիկների ցեղի առանձնայատկութեան մասին եւ այն մտցնել կենդանաբանութեան դասագրքի մէջ։ Մի կապկի, որն օրնիբուն օնանիզմով է զբաղւում եւ աչքը վանդակի դրանը՝ հերթական կերի է սպասում...

Կարո՞ղ ենք գաղափար ունենալ առիւծի մեծահոգութեան մասին, երբ նա իր կատաղութեան մէջ միայն վանդակի երկաթներին է զարնւում։

Այդպէս էլ ես եմ իմ կեանքի երկրորդ կէսում։

Կարո՞ղ եմ խելացի լինել, երբ խելքս գործածելու հնարաւորութիւն չունեմ։ Ինչքա՞ն լայն պիտի լինի սիրտս, որ բոլշեւիկ բռնապետներին ըստ արժանւոյն ատելուց յետոյ դեռ տեղ աւելանայ ոեւէ մէկին սիրելու համար։ Կամ երբեւէ կերե՞լ եմ իմ ցանկացածը, որ կարողանամ պատմել իմ ճաշակի մասին։ Ինչպէ՞ս կարող եմ քաջ լինել, երբ ձեռներս տարուած են ետեւս ու շղթայուած» (94)։

Սակայն նոյն հատուածին մէջ որոշ տեղեր՝ կեանքի էական անհեթեթութեան թեման կը ներկայանայ իր ողջ մերկութեամբ, այս անգամ՝ սկեպտիկութենէ անդին՝ անհեթեթի ծանր յոռետեսութեան գոյներով. կարծես խորհրդային կենսապայմանը՝ իր դաժանութեամբ՝ ըլլար մէկ դրսեւորումը տիեզերական այդ անհեթեթութեան.

«Ես դեդուկտիւ ծնունդ եմ։ Մինչ ուրիշներն իրենց կեանքի վերջում են ասում «ունայնութիւն ունայնութեանց»՝ մանրամասն ապրելուց յետոյ, ես ծնուելիս ասացի։

Մի ուրիշն իմ տեղ լինէր՝ այդ ասելուց յետոյ այլեւս չէր ապրի, բայց ես ապրեցի իմանալու համար, թէ ինչքան է այդ կեանքն ունայն։

Է՜, պարզ է, թէ ինձ նման աշխարհ եկողը ինչպէս պիտի վերաբերուի կեանքի երեւոյթներին։

Չեմ զգացել ուսման ծարաւ, եւ դպրոց եմ գնացել բռնի ոչինչ չսովորելու համար։

Չեմ հասկացել, թէ սիրելու համար ինչո՞ւ անպայման պիտի ամուսնանալ։ Կամ ինչո՞ւ մէկ կնոջ հետ ծերանալ եւ ոչ աշխարհի բոլոր կանանց հետ երբեք չծերանալ։

Չիմացայ՝ ինչ բան է կրօն։ Ինչո՞ւ մարդիկ իրենց աղօթքներում երկնքի արքայութիւնն են ցանկանում։ Անիմաստ կեանքը շարունակելուց ի՞նչ օգուտ։ Յիմարութիւնը որ երկարի՝ իմաստութեա՞ն կը հասնի։ [...]

Այս բոլորից յետոյ խորհուրդ եմ տալիս ձեզ իմ կեանքում ոչ մի իմաստ չփնտրել. ես մի գրչախաղ եմ գոյութիւն չունեցող թղթի վրայ» (95)։

Նոյնը՝ երբ մարդու մահկանացու ճակատագրին մասին կը խորհրդածէ, երեւութապէս միայն՝ թեթեւ, բառախաղային շեշտով մը.

«Մարդն անմահ է, քանի չի ծնուել. ծնուելուն պէս դառնում է մահկանացու։

Այս ճշմարտութիւնն ափսոս ուշ իմացայ, եթէ ոչ՝ ես կը ծնուէի՞։ Ի՞նչ միտք մի քանի տարի քոռ ու թոփալ ապրել՝ գնալ յաւիտեան մեռնել...» (96)։

Օրագրային ուրիշ դիտողութիւն մը կը կրկնէ-կ՛ամրագրէ տիեզերական անհեթեթի այս տեսիլքը, այս անգամ՝ շեշտելով համաշխարհային գաղափարա-քաղաքական բոլո՛ր համակարգներու ժխտականութիւնը - խորհրդայինին հետ՝ դրամատիրականը։ Ոճային խտութեան կողքին, ուրեմն, անիկա մեծապէս շահեկան է իբր գաղափարական կեցուածքի լրացում.

«Ժողովո՛ւրդ։ Ես քառասունչորս տարի սոցիալիզմի դէմ պայքարելով գնում եմ դէպի կապիտալիզմ՝ դուք էլ ետեւս ընկած հետեւում էք ինձ։

Բայց այսօր մի վատ բան լսեցի։

Ասում են, որ կապիտալիզմն էլ է ճնշում անհատի ազատութիւնը։

Ասում են՝ սոցիալիզմը սրով է հպատակեցնում մարդկանց, կապիտալիզմը՝ փողով։ Այս պայմաններում դէպի կապիտալիզմ գնալը նշանակում է ջրից դուրս գալ, ընկնել ջրհեղեղ։

Իսկ աշխարհում այս երկու սիստեմներից զատ ուրիշ չկայ. ի՞նչ անել։

Յայտարարում եմ.

Ժողովուրդ, մեր նաւը փշրուեց, ու մենք գնում ենք ջրի տակ։ Ով կարող է, թող մի աշխարհայեացքի բեկոր ձեռքը ձգած՝ իր կեանքն ազատի։

Ես լողում եմ դէպի Ռոբինզոնի կղզին» (97)։

Կամսարեան իմաստութեան եզրայանգիչ այս շեշտադրումը, որքան ալ ժխտական, ուժեղ ու յստակատես անհատականութեան մը մօտ չի զարմացներ մեզ։ Ընդհակառակը։ Նախնական եսակեդրոնութեան հակադրուող՝ գաղափարական, գիտակից անհատապաշտութիւնն է որ կը խօսի, արժանաւոր թէեւ անպատրանք ապաւինումը՝ անհատի ինքնամշակման կարողութիւններուն, որուն յաճախ կը հասնին բարձր հոգիներ՝ իրենց կենսային ուղեծիրի աւարտին...

զ- Ռահվիրա այլախոհը՝ իր ոսոխի կործանումէն քսան տարի ետք

Այսօր, նախկին վարչակարգի անկումէն քսան տարի ետք, անկախ պետականութեան երրորդ տասնամեակի սեմին, Լեռ Կամսար կը ներկայանայ իբր խորհրդային ո՛ղջ ժամանակաշրջանի մնայուն, բացարձա՛կ այլախոհը, բացառիկ դէմք՝ հաւանօրէն համամիութենական չափերով (98)։ Եւ որ արմատական հակադրումով անընդհատ հակադրուեցաւ համայնավար գաղափարախօսութեան եւ խորհրդային վարչակարգին ու «արժէքներուն», սկսած 1918ի իր հակա-լենինեան մարգարէաշունչ «ֆելիետոնէն»՝ մինչեւ մահը, երեւութական սառցահալի մը տարիները։ Իր կտակ-բաղձանքը, արտայայտուած քանի մը տարի աւելի կանուխ, բաւական պերճախօս է ինքնին.

«Ես խնդրում եմ ձեզ ինձ թաղելիս բերանքսիվայր դնել հողը... որ այս կառավարութեան երեսը չտեսնեմ։

Մի երկմտէք, երբեւէ ռեժիմը փոխուելիս, անգամ եթէ ամբողջովին փտած էլ լինեմ՝ դարձեալ շուռ պիտի գամ մէջքիս վրայ...» (99)։

Հաւատքի ժայռային ամրութեամբ մահը զանցող այս կտակը, եթէ՝ ընդհանրապէս ըսած՝ արտայայտութիւն է զօրեղ անհատականութեան մը, այսօր միանգամայն կը հնչէ իբր պատգամ ու երաշխիք՝ Լեռ Կամսարի հոգեւոր կենդանութեան, ներկայութեան մեր միջեւ։

Սակայն...

Սակայն պէտք չէ մոռնանք, միւս կողմէ, որ Լեռ Կամսարի ճանաչումն ու արժեւորումը կը մնան մասնակի։ Եւ որ ան տակաւին կը գտնուի ամբողջական վերականգնումի նախասենեակը՝ սպասումի մէջ։

Պարզ ու անկեղծ խօսինք։ Մեծ երգիծաբանը այսօր չէ գտած ճանաչում՝ իր լիարժէք դիմագիծով ու արժէքով։ Տիրող մտայնութեան ու արժեհամակարգին համար՝ ան «ընդունուած է», ինչպէս ընդունուած են, կամ հանդուրժուած, գրական-մշակութային որոշ այլ գործիչներ։ Իր անտիպներու հրատարակութիւնը կը կատարուի... շնորհիւ կտակակատար հարազատներու եւ մեկենաս բարեկամներու ճիգերուն։ Ճիշդ է, մամուլի որոշ օրգաններ յատուկ համակրանքով իրենց սիւնակները բացած եղան իր նշխարներուն առջեւ։ Ճիշդ է նաեւ, որ մրցանակներ ու շնորհանդէսներ եկան՝ ուշացած ճանաչում ու յարգանք մատուցանելու (Թէքէեան մրցանակ՝ «Մահապուրծ օրագիր»ին, կամ Գրողներու միութեան նախաձեռնած շնորհանդէսը՝ հետեւող «Սոցիալիզմի Սահարան» հատորին), ինչ որ յուսալի քայլ մըն է դէպի աւելի արդար ու ամբողջական պարտահատուցում։ Բայց ասիկա օրինաչափ երեւոյթ չէ։ Օրինաչափ կը մնայ՝ մասնակի ճանաչումը, որ չի դադրիր նաեւ ըլլալէ անտեսում։ Օրինաչափ՝ բացակայութիւնը դասագիրքերէ ու «պաշտօնական» գրական ժողովածուներէ, գրականութեան պատմութիւններէ...։

Այս բոլորը՝ ո՞չ արդեօք, որովհետեւ խիզախ երգիծաբանին կրած հալածանքներուն լրիւ բացայայտումը, անոնց առթիւ իր գրած էջերը կրնան քօղազերծել մօտ անցեալի եւ որոշ «սրբութիւններու» առնչուած ամօթալի փաստեր...

Խօսելով նոյն հալածանքներուն մասին, նոյնքան ամօթալի՝ որքան այդ փաստերը, չքմեղանքի փաստարկումներն են, սկսած սառցահալի տարիներէն ու շարունակուած վերջին քսանամեակին, թէ՝ «ժամանակները» կը պարտադրէին այդպիսի վերաբերում, թէ՝ Լեռ Կամսար ու այլ հալածուածներ «ժամանակի զոհեր» էին...։

Բայց չէ՞ որ երգիծաբանը կանխաւ խարանած է այդպիսի դիմակաւորներ, խլած անոնցմէ՝ իրենց ամօթը ծածկող թզենիի ողորմելի տերեւը.

«Հայաստանի կոմկուսի քարտուղար Սուրէն Թովմասեանը քսաներորդ համագումարին յայտարարեց, որ Բերիան ամբողջ քսան տարի Հայաստանը աւերեց եւ բնակչութիւնը բանտերում ու աքսորներում կոտորեց։

Հարցնում եմ. այս ամբողջ աւերածութիւնը ո՞ւմ ձեռքով կատարուեց։

Պատասխանում եմ՝ հայի։

Կացինը հայի ձեռքն էր, նա մատնանշում էր, հայը գլուխը թռցնում։

Ու այդ կոտորածը, չնայած որ հիմա Բերիան չկայ՝ չի դադարում։

- Ինչո՞ւ։

- Որովհետեւ քսան տարի կոտորող ձեռքը ամենապակասը մի տասը տարի էլ պիտի կոտորի... իներցիայով» (100)։

«Ժամանակին» ապաւինող քողածածուկներուն ուղղելով խօսքը, Լեռ Կամսարի քաջարի ժառանգորդ-կտակակատարն ալ հարց պիտի տայ իր կարգին. «Ո՞րն է «ժամանակն է մեղաւոր». բա՞ խիղճը, մարդ Աստծոյ, ամենասովորական մարդկային խի՞ղճը... Տականքը միշտ տականք է, ժամանակը ի՞նչ հող տայ գլխին...» (101)։

Հաստատումը անվիճելի է՝ բարոյական իր հիմերով եւ իր ընդհանրութեան մէջ։ Բայց հարկ է աւելցնել.- Չկա՞ն որոշ ժամանակներ՝ աւելի «ատակ» տականք ու ապականութիւն ծնելու, քան ուրիշներ։ Եւ եթէ այդպիսի ժամանակներ ապրեցաւ հայրենի երկիրը (կամսարեան ո՛ղջ գործը՝ վկայ...), որքա՞ն ատեն կը պահանջէ ապականութեան ամպը՝ լրիւ ցրուելու համար մեր երկինքէն...։ Ու ամբողջական հալածանքի տասնամեակներէ ետք՝ որքա՞ն կրնայ տեւել կրաւորակա՛ն հալածանքի, լռութեան դաւակցակա՛ն հալածանքի ամպը, դարձեալ... իներցիայով։

Պէտք կա՞յ հոս յիշեցնելու, տակաւին, որ երեւոյթը ախտանիշերու ամբողջ խումբի մը՝ սինդրոմի մը կը յղուի. ամբողջ ոլորտի մը՝ կէս-ճանաչուած, կէս-անգիտացուած պատմական փաստերու եւ անոնց առնչուող մարդկային ու ընկերա-քաղաքական արժէքներու։ Վերաբերում, որուն ենթակայ կը մնան՝ այս դժուարահաճ Դիոգինէսին հետ ու նման, իր այնքան սիրած, յարգած Վանայ «Արամ իշխանէն» սկսեալ՝ մինչեւ իր գուրգուրացած դասական ուղղագրութիւնը , ու մինչեւ (թէկուզ դեռ անչափահաս) ժողովրդավարութեան յիշատակը Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան, ուր օր ցերեկով, մամուլի սիւնակներէն կրնար խարանել Քաջազնունիներ ...։ Ժամանակներ, որոնց թերեւս կարօտնար նոյնիսկ այսօ՛ր, եթէ ապրէր մեր ներկան...։ Խորհրդային վարչակարգին շեշտօրէն հակադրուած եւ օրին հալածուած արժէքներ, որոնք այսօր, խորհրդայի՛ն շատ «արժէք»ներու մերժումէն ետք, կը շարունակեն իրենց կարգին... մերժուած մնալ - նոյն իներցիայով։ Ինչպէս՝ վարչակարգի օրով աճեցուած եւ կամսարեան գործին մէջ խարանուած որոշ ախտեր, երեւի, դեռ ատեն մը քաղաքացիական իրաւունքով պիտի վերապրին մեր մէջ - միշտ նոյն իներցիայով...

Լեռ Կամսարի դասումը՝ ներկայի պայմաններո՛վ իսկ «դժուար մարսելի» փաստերու եւ արժէքներու շարքին, չէ՛ բնաւ յարակարծիք, պարադոքս։ Այլ պարզ ապացոյցը, շատ հասկնալի ու յարիր, Լեռ Կամսարի գործին ե՛ւ քաղաքական արմատականութեան, ե՛ւ աւելի անդին՝ անոր մարդկային-բարոյական խոր նշանակութեան։

Կու գա՞յ պահը, երբ ազգովին կը հաւաստենք, կ՛ամրագրենք, որ քաղաքական երգիծանքի, իմաստութեան եւ մարդկայնութեան ախոյեան Յակոբ Պարոնեանէն ետք, յիսնամեակ մը հեռաւորութեամբ, մեր ժողովուրդի ծոցէն ծնած է ու ստեղծագործած՝ քաղաքական ու քաղաքացիական նոյն խիզախութեան, միանգամայն նոյն ողջախոհութեան տէր եւ նոյնքա՛ն հանճարեղ երգիծաբան, բնիկ վանեցի, ապա Երեւան, եւ վերջապէս՝ սիբիրական թէ բասարգեչարեան աքսորավայրեր ապրած Արամ Թոմաղեանը կամ Թովմասեանը, աւելի ծանօթ՝ Լեռ Կամսար գրչանունով։

Ամրագրում՝ որ, հպանցիկ արժեւորումներէ անդին, հանգամանօրէն պիտի վերահաստատէ զայն մեր գրականութեան մեծերու պանթէոնին մէջ, իր հոգեհօր-հոգեղբօր կողքին, անոր հաւասար։ Իր անդրիին տակ փորագրելով նո՛յն Պարոնեանի հուսկ պատգամը, որ լրիւ կը պատշաճի իրեն եւս. «Պիտի հալածուիմ, պիտի ծեծուիմ։ Վնաս չունի. Սոկրատ ալ հալածուեցաւ։ Ապագայ սերունդը պիտի անմահացնէ իմ անունս»։

Հոկտեմբեր, 2011

Աթէնք

Յարութիւն Լ. Քիւրքճեան

«ՎԷՄ», թիվ 4(36)

VEM Pan-Arm


1. Այսօր, մինչ կը փորձուի գնահատումը այդ վաստակին, պէտք է ի սկզբանէ ու տեւաբար նկատի ունենալ անոր հրատարակութեան կիսկատար, ողբերգականօրէն աղճատուած վիճակը։ Եւ յիշել ու արդէ՛ն շեշտել, որ ստալինեան գրաքննութեան դաժան մկրատները, սիբիրական թէ ներքին աքսորներու մէջ լռութեան դատապարտուած կեանքի քսանամեայ ամենաբեղուն շրջան մը, պարտիական գամբռներու, թէ «գրչեղբայր»ներու շղթայազերծած անգութ հալածանքները, մառաններու հողին տակ կճուճներու մէջ թաղուած ու մասամբ փճացած ձեռագիրներու ոդիսականները,- անբաժան են եղած լեռկամսարեան գողգոթայէն։ Շնորհիւ իր թոռնուհի Վանուհի Թովմասեանի անսակարկ նուիրումին՝ 1990ական թուականներէն սկսեալ, հրատարակութեան հասած իր գործը, թէեւ էական՝ երգիծաբանի դիմագիծի նորովի ստեղծման համար, վաստակի ամբողջութեան մէկ մասն է միայն, յաճախ նաեւ հում վիճակի մէջ, զուրկ մնացած հեղինակային գուրգուրոտ վերընթերցումէ եւ սրբագրութիւններէ։ Ինչպէս անկէ յառնող գրական թէ՛ մարդկային դիմագծումները մէկ մասը կը կազմեն Լեռ Կամսարի ամբողջական գործին։ Առանց մոռնալու կորսուածը, մենք ստիպուած ենք յղուիլ տրուածին, անծանօթ ամբողջութեան մը մեզի աւանդուած ծանօթ այդ մնացորդին (տե՛ս ծնթգրթ. 4)։

2. Տե՛ս «Պարոնեանի գրական հասցէն», «Մարդը տանու շորերով», Եր., հրատ. «Հայաստան», 1965, էջ 317։

3. Տե՛ս «Գրական Թերթ», Լեռ Կամսարի նուիրուած բացառիկ թիւ, 25/11/1988։

4. Լեռ Կամսարի անխառն եւ անեղծ դիմագիծը երեւան բերող առաջին հրատարակութիւնը, իր ծննդեան հարիւրամեակին առթիւ՝ 1988ին, կատարուեցաւ Երեւան, արդէն հասունցած փերեսթրոյքայի բաւական ազատ պայմաններուն մէջ։ Ուշացած այս ճանաչումին պատիւը կ՛երթայ՝ երբեմնի իր հիւրընկալին, հարկադրաբար ժլատ բայց կարելին չխնայող երգիծաթերթ «Ոզնի»ին, ապա եւ «Գրական Թերթ»ին։

Քանի մը տարի ետք, Պէյրութ՝ 1994ին, «Շիրակ» հրատարակչատունն էր որ, Կ. Հաննէսեանի գուրգուրոտ նախաձեռնութեամբ, լոյս կ՛ընծայէր նշեալ երկու թերթերու այդ բացառիկներու նիւթերը՝ բազմաթիւ անտիպ էջեր եւ Լեռ Կամսարի յիշատակին նուիրուած վկայութիւններ, «Լեռ Կամսար - Տպուած եւ անտիպ էջեր» խորագրով։

Աւելի ուշ՝ կը հրատարակուէր օրագիրին մէկ փոքրիկ մասը՝ «Կարմիր Օրեր» տիտղոսին տակ («Նայիրի» հրատ., Երեւան, 2000 թ.)։

Վերջին տասնամեակին, յաջորդաբար, հրատարակուեցան՝ փոքրածաւալ «Սաստիկ Կոմունիստներ» պարսաւ-կատակերգութիւնը (2001), որուն արժէքը, լեռկամսարեան գրականութենէն թատերգական նոր նմուշ մը տրամադրելէ աւելի՝ իր յառաջաբանին մէջ է - զօրեղ շեշտերով կտակ-պատգամ մը (մասամբ քաղուած օրագրային էջերէ)։ Ապա վերջապէս՝ «Մահապուրծ Օրագիր»ը (2008), որ կը պարփակէ երգիծաբանին կեանքի ամենաբախտորոշ մէկ տասնամեակի (1925-1935) օրագրային նոթերը, նաեւ, շնորհիւ հրատարակիչ թոռնուհիին՝ Վանուհի Թովմասեանի յառաջաբանին - միանգամայն սրտառուչ յիշատակարան՝ մարդու եւ գործի կրկնակ գողգոթային նուիրուած, թանկագին վկայութիւններով ու տեղեկութիւններով։ Նոյն տարին՝ կը հրատարակուի «Խաղք ու Խայտառակ աշխարհ» հատորը։ Վերջապէս, յաջորդաբար 2009ին եւ 2010ին, լոյս կը տեսնեն «Սոցիալիզմի Սահարա» եւ «Բանտիս Օրագիրը», հայրենակիցներու եւ հիացողներու մեկենասութեամբ։

Կը մնայ յիշատակել նաեւ անտիպ էջերու պարբերական հրատարակումը մամուլի օրգաններու մէջ, ինչպէս՝ բացի վերոնշեալ ռահվիրաներէն՝ «Ազգ»ի, «Ազատամարտ-Վարուժան»ի եւ «Ազդակ Գրական»ի էջերուն (այս վերջինը՝ Պէյրութ)։

Յայտնաբերման ու բանասիրական մեկնաբանութեան կարօտ բաւակա՛ն բան կայ տակաւին՝ առնչուող Լեռ Կամսարի վաստակի տպուած եւ դեռ անտիպ մասերուն, ապա եւ իր բազմախոց կեանքի պատմութեան - սկիզբէն մինչեւ աւարտը։

5. «Մահապուրծ Օրագիր», Եր., «Լուսաբաց» հրատ., 2008, էջ 43։

6. Անդ, էջ 47։

 7. Անդ, էջ 28։

8. «Հայոց Պատմութիւն» (1916), «Ազգային Այբբենարան», Եր., 1926։ Մէջբերումը՝ տե՛ս՝ «Բանտիս Օրագիրը», Եր., «Ամարաս» հրատ., 2010, էջ 23-25։

9. «Ազգային Այբբենարան», Եր., 1926։ մէջբերումը՝ տե՛ս «Տպուած եւ անտիպ էջեր», «Շիրակ» հրատ., Պէյրութ, 1994, էջ 90։

10. «Կարմիր Օրեր», էջ 327։

11. «Մահապուրծ Օրագիր», էջ 23։

12. Անդ, էջ 94։

13. Անդ, էջ 63:

14. Սոցիալիզմի Սահարա», էջ 194։

15. «Կարմիր Օրեր», էջ 317։

16.  «Բաց Նամակ մինիստր. նախագահ Քաջազնունիին (1919, յունուարի 17)։ Մամուլէն՝ ներառուած «Գրաբար մարդիկ»ի մէջ, «Հայպետհրատ», Եր., 1959, էջ 101։

17. «Կարմիր Օրեր»,  էջ 12։

18. Անդ, էջ 272։

19. Անդ, էջ 13։

20. Նիկոլա ցարին նամակը Ուլեանով Լենինին»,  «Խաղք ու խայտառակ աշխարհ», «Հայաստան», Եր. 2008, էջ 100։

21. «Կարմիր Օրեր», էջ 101:

22. Անդ, էջ 116։

23. «Ոզնի», Եր., N 22, 1988։ «Ազդակ», Պէյրութ, 20 յունուար, 1994։

24. «Կարմիր Օրեր», էջ 75-76։

25. «Կա՞յ արդեօք վերադարձի մի նշոյլ կամ Բնաւեր, տնաւեր վասպուրականցին», Վանուհի Թովմասեան, «Ազգ – Մշակոյթ», Եր., 21 ապրիլ, 2007։

26. «Կարմիր Օրեր», էջ 406:

27. «Մահապուրծ Օրագիր», էջ 169։

 28. «span>Տպուած եւ անտիպ էջեր», էջ 145։

29. an lang="HY" style="mso-bidi-font-size: 10.0pt; font-family: "Sylfaen","serif"; mso-ansi-language: HY"> «Մահապուրծ Օրագիր», էջ 131։

30. «Գրական թերթ», Եր., 15-30 նոյ. 1998

31. «Կարմիր Օրեր», էջ 95։

32. Անդ, էջ 217

33. Անդ, էջ 73։

34.  «Մահապուրծ Օրագիր», էջ 162։

35.  «Կարմիր Օրեր», էջ 19։

36.  «Գրականագիտական հանդէս», Ա-Բ (Թ-Ժ), 2008-2009, Եր., 2009։

37  «Վարք Մեծաց», Պարոյր Սեւակ, «Մարդը ափի մէջ», «Հայպետհրատ», Եր.,1963, էջ 57։

38  «Բանտիս Օրագիրը», էջ 35։

39.  «Կարմիր Օրեր», էջ 412։

40. Անդ, էջ 15։

41.  «Սաստիկ Կոմունիստներ», Եր., հրատ. «Զանգակ-97», 2001, էջ 6։ 

42. Անդ, էջ 7։

43.  «Մահապուրծ Օրագիր», էջ 19։

44. Անդ, էջ 53։

45.  «Կարմիր Օրեր», էջ 19։

46. Անդ, էջ 460։

47. Անդ, էջ 97։

48.  «Մահապուրծ Օրագիր», էջ 184։

49.  «Կարմիր Օրեր», էջ 366։

50.  «Սոցիալիզմի Սահարա», էջ 263։

51.  «Մահապուրծ Օրագիր», էջ 256։

52.  «Սոցիալիզմի Սահարա», էջ 69։

53.  «Իշաբար շարուած ողորմի (որ Չարենցը թքի վրան», «Շեշտ» պարբերաթերթ (խմբագր. Վ. Թոթովենց), թ. 2, 16 յունիս, 1923։ Ներառուած՝ «Ազգային Այբբենարան»ի մէջ, Եր., 1926, էջ 147։

54.  «Բանտիս Օրագիրը», էջ 126։

55. «Սոցիալիզմի Սահարա», էջ 58։

56.  «Նոր մարդ», «Երկեր», «Սովետական գրող», Երեւան, 1988, էջ 517։

57.  «Կարմիր Օրեր», էջ 419։

58. Անդ, էջ 450։

59.  «Սոցիալիզմի Սահարա», էջ 6։

60.  «Բանտիս Օրագիրը», էջ 41 եւ 46-49

61.  «Անսկիզբ եւ անաւարտ մի նամակի սեւագրութիւն», «Ազգ – Մշակոյթ», Եր., 10 մայիս, 2008։

62.  «Մահապուրծ Օրագիր», էջ 28։

63.  «Կարմիր Օրեր», էջ 335։

64. Անդ, էջ 156։

65. Ստ. Զօրեան, «Օրագրութիւն», «Նորք», թիւ 4, եՐ., 2006, էջ 76։

65. Ստ. Զօրեան, «Օրագրութիւն», «Նորք», թիւ 4, եՐ., 2006, էջ 76։

66.  «Սոցիալիզմի Սահարա», էջ 140։

67.  «Կարմիր Օրեր», էջ 8։

68. Անդ, էջ 406։

69. Անդ, էջ 355։

70.  «Դիւան Լեռ Կամսարի», «Ազատամարտ – Վարուժան», թ. 7 (20), նոյեմբեր 1994։

71.  «Սոցիալիզմի Սահարա», էջ 135։

72.  «Կարմիր Օրեր», էջ 381։

73. Անդ, էջ 197։

74. Անդ, էջ 187։

75. Անդ, էջ 365։

76.  «Բանտիս Օրագիրը», էջ 48։

77.  «Կա՞յ արդեօք վերադարձի մի նշոյլ կամ Բնաւեր, տնաւեր վասպուրականցին», Վանուհի Թովմասեան, «Ազգ – Մշակոյթ», Եր., 21 ապրիլ, 2007։

78.  «Կարմիր Օրեր», էջ 340-341։

79.  «Մահապուրծ Օրագիր», էջ 174։

80.  «Նամակ Ստեփան Զօրեանին», «Ազգ – Մշակոյթ», Եր., 19 դեկտ. 2009։

81.  «Կարմիր Օրեր», էջ 70։

82. Անդ, էջ 364։

83. Անդ, էջ 71։

84. Տե՛ս ծնթգրթ. 28։

85.  «Բանտիս Օրագիրը», էջ 129։

86.  «Դիւան Լեռ Կամսարի», «Ազատամարտ – Վարուժան», N 7 (20), Եր., նոյեմբեր 1994։

87.  «Սոցիալիզմի Սահարա», էջ 30։

88.  «Բանտիս Օրագիրը», էջ 48։

89.  «Լոյս է տեսել «Սոցիալիզմի Սահարան»», Վանուհի Թովմասեան,  «Ազգ – Մշակոյթ», Եր., 7 նոյ. 2009։

90.  «Ժամանակի կամ աւելի ճիշտ իր խելքի զոհը», Վանուհի Թովմասեան, «Ազգ – Մշակոյթ», 20-10-2007։

91.  «Մարդը տանու շորերով», Եր., հրատ. «Հայաստան», 1965, էջ 317։ Հրատարակման պահուն կալանքի ենթարկուած այս հատորին մասին, տե՛ս ծնթգր. 1։ Տե՛ս նաեւ «Տպուած եւ անտիպ էջեր», էջ 317։

92. Անդ, էջ 319։

93.  «Սաստիկ Կոմունիստներ», էջ 7։

94. Անդ, էջ 5։

95. Անդ, էջ 271։

96.  «Սոցիալիզմի Սահարա», էջ 57։

97.  «Սաստիկ Կոմունիստներ», էջ 100։

98. Այս իմաստով, հրամայական անհրաժեշտութիւն է Լեռ Կամսարի գործի թարգմանութիւնը լայն տարածքի լեզուներու, սկսած անշուշտ՝ ռուսերէնէն։

99.  «Կարմիր օրեր», էջ 17 (մէջբերուած Վ. Թովմասեանի կողմէ)։

100. Անդ, էջ 107։

101.  «Ժամանակի կամ աւելի ճիշտ իր խելքի զոհը», ծնթգր. 90։